GSEB Solutions for Class 10 Social Science

જવાબ :

ઈ.સ. ૨૦૧૦થી માનવ વિકાસ માપવા માટે નિર્દેશકો નીચે મુજબ સમજૂતી કરે છે.

1. અપેક્ષિત મૃત્યુઆંક (Life Expectancy Index - LEI ) ( સરેરાશ આયુષ્ય) અપેક્ષિત આયુષ્ય એટલે લાંબુ અને નિરોગી જીવન માટે બાળકના જન્મ સમયનું અપેક્ષિત આયુષ્ય. તેમાં વધુમાં વધુ ૮૩.૬ વર્ષ અને ઓછામાં ઓછા ૨૦ વર્ષ નક્કી કરાયા છે. માનવ વિકાસ પ્રમાણે ભારતમાં અપેક્ષિત આયુષ્ય આંક ૬૮ વર્ષ  છે.
2. શિક્ષણ આંક (Education Index -EI) શિક્ષણ સંપાદન (જ્ઞાન) શિક્ષણ આંકના બે પેટા નિર્દેશકો નીચે પ્રમાણે છે.

1. શાળાકીય સરેરાશ વર્ષો ( Mean Years Of Schooling-MYS) એટલે ૨૫ વર્ષની ઉંમર સુધી વ્યક્તિએ શાળામાં વિતાવેલા વર્ષો જેમાં વધુમાં ૧૩.૩ વર્ષ અને ઓછામાં ૦ વર્ષ નક્કી કરવામાં આવેલ છે. માનવ વિકાસ અહેવાલ ૨૦૧૫માં ભારતમાં શાળાકીય સરેરાશ વર્ષો ૫.૪ વર્ષ છે.
2. અપેક્ષિત શાળાકીય વર્ષો ( Expected Years Of Schooling - EYS ) એટલે ૫ વર્ષનું બાળક પોતાના જીવનના કેટલા વર્ષો શાળામાં વિતાવશે તે વર્ષો. તેમાં વધુમાં વધુ ૧૮ વર્ષ અને ઓછામાં ઓછા ૦ વર્ષ નક્કી કરવામાં આવ્યા છે.

3. આવક આંક ( Income Index -II ) ( જીવનધોરણ) જીવનનિર્વાહના ધારાધોરણ માટે (માપન) માથાદીઠ કુલ ઘરેલુ પેદાશ (Gross Domestic Product PenCapita - GDP) ને માથાદીઠ કુલ રાષ્ટ્રીય આવક ( Gross National Income Per Capita - GNI ) સાથે જોડવામાં આવે છે.

માનવ વિકાસ 2015 મુજબ ભારતની માથાદીઠ કુલ રાષ્ટ્રીય આવક $૫૪૯૭ અને માથાદીઠ કુલ ઘરેલુ પેદાશ $૫૨૩૮ હતી. આવકની માથાદીઠ ગણતરી કરવા માટે જે તે દેશની આવકને યુ.એસ. ના ચલણ મૂલ્યમા મૂલવવામાં  આવે છે. જેને સમખરીદશક્તિ (Purchasing Power Parity) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

જવાબ :

માનવ વિકાસ આંક માટે તેના નિર્દેશકોને સંયુક્ત રીતે ઉપયોગ કરીને કઢાતા આંકને માનવ વિકાસ આંક કહેવાય છે. તેના માટે નીચે પ્રમાણેની પ્રક્રિયા કરવામાં આવે છે.

• ભારતીય મૂળના અર્થશાસ્ત્રી અમર્ત્ય સેને માનવ વિકાસ આંક ની સૌપ્રથમ વિભાવના કરી હતી.
• તેમના સહયોગથી ઈ.સ.૧૯૯૦માં પ્રથમ માનવ વિકાસ અહેવાલ પ્રકાશિત થયો હતો.
• ત્યારબાદ દર વર્ષે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર વિકાસ કાર્યક્રમ (UNDP) દ્વારા માનવ વિકાસ અહેવાલ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે.
• જેમાં વિશ્વના જુદા જુદા દેશોના વિકાસના જુદા જુદા નિર્દેશકો ના આધારે વિશ્લેષણ રજૂ કરવામાં આવે છે.
• UNDP દ્વારા પ્રકાશિત થયેલા પ્રથમ માનવ વિકાસ અહેવાલમાં માનવ વિકાસ આંક (Human Development Index -HDI) માટે નીચે મુજબના ત્રણ નિર્દેશકોનો  સંયુક્ત રીતે ઉપયોગ થતો હતો.

1. સરેરાશ આયુષ્ય (આરોગ્ય)
2. શિક્ષણ સંપાદન (જ્ઞાન)
3. જીવનધોરણ (માથાદીઠ આવક) વગેરે

• ઈ.સ. ૨૦૧૦મા માનવ વિકાસ આંક ની ગણતરી માટે નીચે પ્રમાણેના ત્રણ નવા નિર્દેશકો નો ઉપયોગ થાય છે.

1. અપેક્ષિત મૃત્યુઆંક ( Life Expectatancy Index - LEI ) આરોગ્ય અને દીર્ધાયુ ના માપન માટે બાળકના જન્મ સમયે તે કેટલા વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવી શકશે તેવી અપેક્ષા ને અપેક્ષિત આયુષ્ય કહે છે. તેમાં મહત્તમ  ૮૩.૬ વર્ષ અને ન્યૂનતમ ૨૦ વર્ષ નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યા છે.  ૨૦૧૫ના માનવ વિકાસ અહેવાલ માં ભારતનો અપેક્ષિત આયુષ્ય આંક ૬૮ વર્ષ છે.
2. શિક્ષા આંક - (Education Index -EI) શિક્ષણ સંપાદન આ આંકના બે પેટા નિર્દેશકો નીચે મુજબ છે.

1. શાળાકીય સરેરાશ વર્ષો ( Mean Years Of Schooling-MYS)  : ૨૫ વર્ષની પુખ્ત વ્યક્તિએ શાળામાં વીતેલા વર્ષો તેમાં ઉચ્ચતમ ૧૩.૩ વર્ષ અને ન્યૂનતમ ૦ વર્ષ નિર્ધારિત કરેલ છે. ૨૦૧૫ના માનવ વિકાસ અહેવાલ પ્રમાણે ભારતમાં શાળાકીય વર્ષો ૫.૪ વર્ષ છે.
2. અપેક્ષિત શાળાકીય વર્ષો ( Expected Years Of Schooling - EYS ): ૫ વર્ષનું બાળક પોતાના જીવનના કેટલા વર્ષો શાળામાં વિતાવશે તે વર્ષો તેમાં ઉચ્ચતમ ૧૮ વર્ષ અને ન્યૂનતમ ૦ વર્ષ નક્કી કરેલ છે. ૨૦૧૫ના માનવ વિકાસ અહેવાલમાં અપેક્ષિત શાળાકીય વર્ષોનો આંક ૧૧.૭  વર્ષ છે.
3. આવક આંક ( Income Index -II ) ( જીવનધોરણ) જીવન નિર્વાહના માપન માટે માથાદીઠ ઘરેલું પેદાશ (Gross Domestic Product PenCapita - GDP) ને માથાદીઠ કુલ રાષ્ટ્રીય આવક ( Gross National Income Per Capita - GNI ) સાથે જોડવામાં આવે છે.

    ૨૦૧૫ના માનવ વિકાસ અહેવાલમાં ભારતની માથાદીઠ કુલ રાષ્ટ્રીય આવક $૫૪૯૭અને માથાદીઠ કુલ ઘરેલુ પેદાશ $૫૨૩૮ હતી. માથાદીઠ આવકની ગણતરી માટે જે તે દેશની આવકને યુ.એસ. એના ચલણ પ્રમાણે મૂલવવામાં આવે છે. તેને સમખરીદશક્તિ (Purchasing Power Parity)  તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે માનવ વિકાસ આંક કાઢવાની પ્રક્રિયા કરવામાં આવે છે.

જવાબ :

સ્ત્રી અને પુરુષમાં જૈવિક વિભિન્નતા રહેલી છે. ભારતમાં સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક દૃષ્ટિકોણથી  સ્ત્રીઓનો ઉછેર અને અપેક્ષાઓ અલગ હોય છે.

• આજે પણ ઘણા પરિવારોમાં સ્ત્રીઓ ઘર કામ જ કરતી હોય છે. રસોડામાં રસોઈ બનાવવી અને ઘરકામ તેમજ બાળકોને ઉછેરવા વગેરે માટે સ્ત્રીઓ જ કામ કરતી હોય છે.
• સ્ત્રીઓ કુટુંબમાં કોઈ પ્રકારનો નિર્ણય કરે તેની સત્તા તેમને હોતી નથી.
• સ્ત્રીઓને આરોગ્યની અપૂરતી દેખભાળ, અને શિક્ષણ તેમજ આર્થિક અધિકારોથી વંચિત રાખવામાં આવે છે.
• દીકરા-દીકરીના કપડામાં, રમતોમાં, અભ્યાસની તકોમાં, ખોરાકમાં હરવા-ફરવામાં, આચાર વિચાર અને વ્યવહારમાં, દીકરીને જુદી શિખામણ અને ઉછેરમાં ભેદભાવ જોવા મળે છે.
• મહિલાઓમાં સાક્ષરતાનું પ્રમાણ નીચું હોવાથી સ્ત્રીઓ, બાળ લગ્નો, પડદાપ્રથા, દહેજપ્રથા, તથા અનેક સામાજિક કુરિવાજો નો ભોગ બનતી જોવા મળે છે.
• સમાજમાં ભ્રુણ હત્યા, નીચો આદરભાવ, પુત્ર જન્મ માટેની ઘેલછા, સામાજિક પરંપરાઓ, અને જાતીય ભેદભાવને લીધે સ્ત્રીઓ અન્યાયનો ભોગ બનતી રહે છે.
• આર્થિક, રાજકીય, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, અને ધાર્મિક ક્ષેત્રે, તક, તથા નિર્ણય કરવામાં સ્ત્રીઓની બાબતમાં અસમાનતા જોવા મળે છે.
• સ્ત્રીઓન માટે ઉચ્ચ પદવીઓ, ઊંચા પદો ઉંચી આવક, વધુ લાભ, વધુ વેતન, તથા કામવાળા ઉદ્યોગોમાં, સર્વત્ર જગ્યાઓએ  ભેદભાવ રાખવામાં આવે છે.
• સંસદ, વિધાનસભાઓ, વરિષ્ઠ અધિકારીઓ, મેનેજરો, કંપનીના ડિરેક્ટરો, વ્યવસાયિક અને ટેકનિકલ ક્ષેત્રે, મહિલાઓનું પ્રમાણ ઓછું જોવા મળે છે.  માટે કહી શકાય કે સ્ત્રીઓનું શોષણ અને તેમના પ્રત્યે ભેદભાવ એ ભારતનું કડવું સત્ય છે.

જવાબ :

વ્યક્તિનુ કૌટુંબીક જીવન, સામાજિક જીવન, ઉત્તમ બને તે માટે સૌપ્રથમ તેનું સ્વાસ્થ્ય સારું રહે તે મહત્વનું છે. અને તેમાં ભારતે સંપૂર્ણ સજાગતા દાખવી  છે.

• ભારતની આરોગ્ય નીતિએ વસ્તીવૃદ્ધિ, સામાન્ય રોગો કુપોષણ, અપંગતા, એઇડ્સ જેવા ચેપી રોગો અને તેના સંબંધિત  મુદ્દાઓ પર વધુ ભાર આપ્યો છે.
• બાળ રસીકરણ કાર્યક્રમ -: આ કાર્યક્રમ અન્વયે ઓ.પી.વી (પોલિયો  માટે) ,બી..સી.જી. (.ક્ષય માટે), હિપેટાઇટિસ  - બી (ઝેરી કમળા માટે), ડી.પી.ટી. ( ડીપ્થેરિયા, મોટી ઉધરસ, ધનુર માટે) ઓરી એમ.એમ.આર. અને ટાઇફોઇડ વિરોધી રસીઓ બાળકોને આપવામાં આવે છે.
• વિટામીન, આયોડીન, અને લોહતત્વની ઉણપ સામે આરોગ્ય તંત્ર સતત ઝુંબેશ ચલાવી રહ્યું છે.
• આરોગ્યતંત્ર દ્વારા પ્લેગ, શીતળા, રક્તપિત્ત અને પોલિયો જેવા રોગો ભારતમાંથી  નીમૂળ કરી શકાયા છે.
• ઓરી, અછબડા, મેલેરિયા, ડેન્ગ્યુ, કમળો, કોઢ, ડાયાબિટીસ, ક્ષય, કેન્સર, હૃદયરોગ, વગેરે રોગો પર નિયંત્રણ સાધી શકાયુ છે.
• વસ્તી વૃદ્ધિ અને  પ્રજોત્પતિ દર ઘટાડવા સરકાર સાથે આરોગ્ય તંત્ર પણ કદમ મિલાવીને સાથ આપી રહ્યું છે.
•  પાણીજન્ય રોગો  શ્વસન રોગો અને કુપોષણ માટે સરકાર અને આરોગ્ય તંત્ર જાગૃત બની ચૂક્યું છે.
• મહિલાઓ બાળકો અને ગરીબ લોકો માટે પોષક તત્વોની ખાત્રી, મૂળભૂત ખનીજો, કેટલાક વિટામિનો, અને પ્રોટીનની ઉણપ દૂર કરવા આરોગ્ય તંત્ર કટિબંધ બન્યું છે.
• પર્યાવરણ સમસ્યાઓ, પ્રદૂષણ, ઝેરી પદાર્થોનો ઉદ્દભવ વધતા શહેરીકરણ, ગીચ  વસવાટો વગેરે જે આરોગ્યમાં નડતરરૂપ છે તે  અંગે આરોગ્યની કાર્યસૂચિ માં વિશેષ ધ્યાન કે ફેરફારો અનિવાર્ય બન્યા છે.

જવાબ :

ઈ.સ. ૧૯૯૦ થી દર વર્ષે સંયુક્ત રાષ્ટ્ર વિકાસ કાર્યક્રમ (UNDP) દ્વારા માનવ વિકાસ અહેવાલ (HRD) પ્રકાશિત થતો હોય છે. જે નીચે મુજબ છે.       

• ૨૦૧૫માં જે માનવ વિકાસ આંક પ્રસારિત કરવામાં આવ્યો તેમાં ૧૮૮ દેશોને સમાવાયા છે.
• માનવ વિકાસ આંક (HDI) ના પ્રમાણે આકૃતિમાં દર્શાવ્યા મુજબ તમામ દેશોને ચાર વિભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે. જે નીચે પ્રમાણે છે.

1. કુલ ૪૯ દેશો ઉચ્ચત્તમ માનવ વિકાસ ધરાવતા દેશોની શ્રેણીમાં આવે છે. જેમાં નોર્વે, ઓસ્ટ્રેલીયા, સ્વીટઝરલેન્ડ, ડેન્માર્ક, નેધરલેન્ડ, યુ. એસ.એ., સિંગાપુર, જાપાન, બ્રિટન નો સમાવેશ થાય છે. જે મુખ્ય છે.
2. કુલ ૫૬ દેશો ઉચ્ચ માનવ વિકાસ ધરાવતા દેશોની કક્ષામાં આવે છે. જેમાં રશિયા, મલેશિયા, ઈરાન, શ્રીલંકા, મેક્સિકો, બ્રાઝીલ, ચીન થાઈલેન્ડ અને જમૈકાનો સમાવેશ થાય છે. જે મુખ્ય છે.
3. કુલ ૩૮ દેશો માધ્યમ માનવ વિકાસ ધરાવતા દેશોની શ્રેણીમાં આવે છે. જેમાં મુખ્ય છે, ઈન્ડોનેશિયા, ફીલીપીન્ઝ, દક્ષિણ આફ્રિકા, ઈરાક અને ભારત ગણી શકાય.
4. કુલ ૪૫ દેશો નિમ્ન માનવ વિકાસ ધરાવતા દેશોની શ્રેણીમાં ગણાય છે. જેમાં મુખ્ય દેશો કેન્યા, પાકિસ્તાન, નાઈઝેરીયા, ઝિમ્બાબ્વે અને નાઈઝર નો સમાવેશ થાય છે.

• માનવ વિકાસ આંકમાં ૧૮૮ દેશોમાં ૦.૯૪૪ ના ગ્રોથ સાથે નોર્વેનો પ્રથમ નંબરના સ્થાનમાં સમાવેશ થાય છે.
• આ ઉપરાંત ૦.૯૩૫ ના ગ્રોથ સાથે ઓસ્ટ્રેલિયા બીજા નંબરે અને ત્રીજા નંબરે ૦.૯૩૦ ના ગ્રોથ સાથે સ્વિટઝરલેન્ડ તેમજ એશિયાઇ દેશ સિંગાપુર ૦.૯૧૨ ના ગ્રોથ સાથે અગિયારમાં ક્રમે સ્થાન ધરાવે છે.
• ભારત ૦.૬૦૯ ના આંક સાથે ૧૮૮ દેશોમાં 130 મું સ્થાન ધરાવે છે.
• આ અહેવાલમાં સૌથી નીચેના ૧૮૮ માં ક્રમે ૦.૩૪૮ ના ગ્રોથ સાથે નાઈઝર નો નંબર આવે છે.

જવાબ :

1) – D

2) - A

૩) - B

4) - C

જવાબ :

1) – B

2) - D

૩) - A

4) - C

જવાબ :

1) – C

2) – A

૩) – D

4) – B
 

જવાબ :

1) – D

2) - C

૩) - A

4) - B
 

જવાબ :

1) – D

2) - A

૩) - C

4) - B
 

જવાબ :

1) – C

2) - A

3) - B

4) - D