GSEB Solutions for ધોરણ ૧૦ Gujarati

જવાબ : વન સંરક્ષણના કારણે જંગલોમાં રહેતા વન્ય જીવોને આશાર્ય મળે છે.અને તેમના કુદરતી આવાસો સલામત રહે છે.
જંગલોમાં વૃક્ષોના આચ્છાદનને કારણે જમીનની ફળદ્રુપતા વધે છે અને વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઈડનું પ્રમાણ ઘટે છે.
વનમાં રહેલી વૃક્ષોની હારમાળાને કારણે રણ વિસ્તારનું વિસ્તરણ માર્યાદિત રહે છે. આ ઉપરાંત વન્ય પેદાશો વિપુલ પ્રમાણમાં મળે છે.

જવાબ : માનવીની મદદ વગર કુદરતી રીતે જે વનસ્પતિનો ઉછેર થયો હોય તેને કુદરતી વનસ્પતિ કહે છે. 
ભારતમાં કુદરતી વનસ્પતિ હિમાલયના જંગલો, સુંદરવન અને ઠારના રણના દુર્ગમ વિસ્તારોમાં જ જોવા મળે છે.

જવાબ : બળતણની જરૂરિયાત માટે લાકડાને બદલે સૌર ઉર્જા, કુદરતી વાયુ, પવન ઉર્જા વગેરે વિકલ્પો છે.

જવાબ : ભારતમાં હાથીઓની સંખ્યા વધે તે માટે હાથીઓના કુદરતી આવાસોનું રક્ષણ કરવું,તેમના નિવાસ્થાનો, તેમના સ્થળાંતરના માર્ગોનું સંરક્ષણ કરવું, એ માટે ખાસ હાથી પરિયોજના અમલમાં મુકવામાં આવી છે.

જવાબ : જંગલોમાં થતા ગેરકાયદેસર શિકાર અને નિર્વનીકરણના પરિણામે વાઘના અસ્તિત્વ પર બહુ મોટો ખતરો ઉભો થયો. તે માટે 1971 માં વાઘ બચાવવાના હેતુથી આ પરિયોજના શરુ કરવામાં આવી.

જવાબ : ગુજરાતની નર્મદા, તાપી, મહી અને સાબરમતી નદીઓમાં જળ બિલાડી જોવા મળતી હતી.આજે આ જળબિલાડી લુપ્ત થવાના આરે છે.

જવાબ : હિમાલયમાં લગભગ ૩૦૦૦મીટરની ઉંચાઈએજોવા મળતી આ પ્રજાતિ બરફમાં રહે છે. સ્થાનિક લોકોમાં હિમદીપડા બાબતે જાણકારી વધે અને તેના સંરક્ષણ માટે લોકો જાગૃત થાય તે હેતુથી ૨૦૦૦ ની સાલમાં આ પરિયોજના શરુ કરાઈ.

જવાબ : ગેરકાયદેસર થતા વાઘોના શિકારને કારણે તેનું અસ્તિત્વ જોખમમાં આવ્યું હતું.તેને બચાવવા માટે સરકારે વાઘના કુદારતી આવાસોને સુરક્ષિત રાખવા અને તેનું પર્યાવરણીય સંતુલન જાળવવા રાષ્ટ્રીય સ્તરેથી શ્રેણીબદ્ધ પગલા લેવામાં આવ્યા છે.

જવાબ : ભારતમાં ઓડીસા,ગુજરાત વગેરે રાજ્યોના સમુદ્ર કિનારે સમુદ્રી કાચબા ઈંડા મુકવા આવે છે.

જવાબ : ભારતમાં કાળા રંગના રીંછ,એક શીંગી ભારતીય ગેંડા, હરણ, વિવિધ પ્રકારના સાપ તથા મુખ્ય પક્ષીઓમાં મોર, ઘોરાડ, બાજ,કલકલિયો, સુરખાબ,અને સરસ જોવા મળે છે.
     હિમાલયમાં ઉંચાઈ પર જોવા મળતો હિમ દીપડો અને ત્યાજ શીત વનોમાં જોવા મળતું લાલપાંડા વિશિષ્ટ પ્રાણીઓ છે.

જવાબ : વિવિધ પ્રકારની પશુ પક્ષીઓની ૮૧૨૫૧ જાતિ ભારતમાં જોવા મળે છે.

જવાબ : ભારતની ગંગા, બ્રહ્મપુત્રા નદીઓમાં જોવા મળતી ગાંગેય ડોલ્ફિન મિઠા પાણીની પ્રજાતિ છે.તે સામાન્ય રીતે ઊંડા અને શાંત વહેણ વાળા નદી પ્રવાહના ક્ષેત્ર્મ વસે છે. આ સિવાય ચંબલ નદીમાં તેની અત્યંત અલ્પ વસ્તી બચી છે.

જવાબ : જંગલો નષ્ટ થવાનું મુખ્ય કારણ દેશમાં થતો વસ્તી વધારો, ખેતી માટે વધુ જમીન મેળવવાની લાલસા, નવી વસાહતોનું નિર્માણ, ઉદ્યોગીકરણ, રેલ્વે, સડકો તથા હવાઈ મથકોનું નિર્માણ, નહેરોનું નિર્માણ,જંગલોમાં અચાનક ભભૂકતો દાવાનળ, તથા જંગલવાસીઓની ગરીબી કારણભૂત છે.

જવાબ : માનવીની સહાય વગર જે વનસ્પતિનો ઉછેર કુદરતી રીતે થતો હોય તેને અક્ષત વનસ્પતિ કહે છે.

જવાબ : સામુદાયિક જંગલો ઉપર સ્થાનિક સ્વરાજ્યની સંસ્થાઓનું નિયંત્રણ હોય છે.

જવાબ : નિર્વનિકરણ એટલે જંગલોનો વિનાશ થવો અથવા જંગલોનું નષ્ટ થવું.

જવાબ : ભારતમાં ગુજરાતના જંગલો માંથી વાઘ લુપ્ત થઇ ગયા છે.

જવાબ : ભારતમાં કુલ 103 રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો છે.

જવાબ : ભારતમાં કુલ ૩૩ અભયારણ્યો છે.

જવાબ : ભારતમાં હાથી પરિયોજના ઈ.સ. 1992માં શરુ થઇ હતી.

જવાબ : ગુજરાતના જંગલો માંથી વાઘ સંપૂર્ણ પણે નષ્ટ થઇ ગયા છે.

જવાબ : નિર્વનિકરણને કારણે વાતાવરણમાં કાર્બનડાયોક્સાઈડની માત્રા વધે છે.

જવાબ : સંરક્ષિત જંગલોની દેખભાળ સરકારી તંત્ર દ્વારા કરાય છે.

જવાબ : રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનમાં પાલતું પશુઓને ચરાવવાનો પ્રતિબંધ હોય છે.

જવાબ : ગીધની કુલ 7 પ્રજાતિઓ ભારતમાં જોવા મળે છે.

જવાબ : જૈવ આરક્ષિત ક્ષેત્રનો વિસ્તાર એકંદરે ૫૦૦૦ ચો.કિમી થી મોટો  હોય છે.

જવાબ : મિઠા જળની ગાંગેય ડોલ્ફિન ભારતની ગંગા-બ્રહ્મપુત્રા નદીઓમાં જોવા મળે છે.

જવાબ : શિયાળા દરમિયાન રાજસ્થાનના કેવલાદેવના રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનમાં પક્ષીઓ આવે છે.

જવાબ : ભારતમાં વાઘ પરિયોજના 55 જેટલા ક્ષેત્રમાં કાર્યરત છે.

જવાબ : વિશ્વમાં પશુ પક્ષીઓની કુલ 15 લાખ  પ્રજાતિ છે.

જવાબ : ખાનગી જંગલો

જવાબ : સામુદાયિક વન

જવાબ : રાજ્યની માલિકીના

જવાબ : અવર્ગીકૃત જંગલ

જવાબ : ગુલામી, ગરદનવાળી બતક, સારસ

જવાબ : અનામત જંગલ

જવાબ : અક્ષત

જવાબ : ચિત્તો

જવાબ : નળ સરોવરમાં

જવાબ : કેવલાદેવમાં

જવાબ : ભારત

જવાબ : હિમ દીપડો

જવાબ : એશિયા, યુરોપ અને આફ્રિકા

જવાબ : જૈવ વિવિધતાની દ્રષ્ટિએ ભારતનું વિશ્વમાં બારમું સ્થાન છે.

જવાબ : વિશ્વમાં પશુ-પક્ષીઓની લગભગ પંદર લાખ જેટલી પ્રજાતિઓ છે.

જવાબ : ભારતમાં પશુ-પક્ષીઓની લગભગ 81,251 જાતની પ્રજાતિઓ જોવા મળે છે.

જવાબ : દેશમાં હાથીઓ માટે કુલ 36 સંરક્ષિત વિસ્તારો છે.

જવાબ : ઉર્જા મેળવવા લાકડાને સ્થાને વિકલ્પ તરીકે સૌરઉર્જા, પવનઉર્જા, કુદરતી વાયુ વગેરે અપનાવી શકાય.

જવાબ : ભારતના જંગલો માંથી ચિત્તો  સંપૂર્ણ પણે નામશેષ થયેલો છે.

જવાબ : ગુજરાતમાં કચ્છના રણને જૈવ આરક્ષિત વિસ્તાર તરીકે ઘોષિત કરાયો છે.

જવાબ : વહીવટી, માલિકી અને વ્યવસ્થાપનની દ્રષ્ટીએ જંગલોના ત્રણ પ્રકાર પાડવામાં આવે છે.

1. વહીવટી દ્રષ્ટીએ જંગલોના પ્રકાર:

1. અનામત જંગલ: આ પ્રકારના જંગલો સીધા સરકારી તંત્રના નિયંત્રણમાં હોય છે. તેમાં પેદા થતા કિંમતી ઈમારતી લાકડા તેમજ અન્ય પેદાસો મેળવવા હંમેશા સુરક્ષિત કે અનામત રાખવામાં આવે છે.

    તેમાં લાકડા વીણવા, ઝાડ કાપવા, અને પશુઓ ચરાવવા માટે પ્રવેશ કરવાની સખત મનાઈ હોય છે. આ જંગલો ભારતના જંગલોના કુલ ક્ષેત્રફળના 54.4 %  જેટલો વિસ્તાર રોકે છે.

2. સુરક્ષિત જંગલ: આ પ્રકારના જંગલોમાં વૃક્ષોને હાની પહોચાડ્યા સિવાય લાકડા વિણવાની અને પશુઓને ચરાવવાની તથા ખેતી કરવાની સ્થાનિક લોકોને છૂટ આપવામાં આવે છે. આ જંગલોની દેખભાળ સરકારી તંત્ર દ્વારા કરાય છે.
3. અવર્ગીકૃત જંગલ: જે જંગલો અતિશય ગીચ અથવા દુર્ગમ વનવિસ્તાર છે, તેનું વર્ગીકરણ કરવામાં આવ્યું નથી, આવા જંગલોને અવર્ગીકૃત જંગલો કહેવામાં આવે છે.

1. રાજ્ય માલિકીનું જંગલ: આ પ્રકારના જંગલો પર નિયંત્રણ રાજ્ય કે કેન્દ્ર સરકારનું હોય છે. દેશના મોટા ભાગના જંગલોના વિસ્તારો આ પ્રકારમાં આવે છે.
2. સામુદાયિક વન: આ પ્રકારના જંગલો પર સ્થાની સ્વરાજ્યની સંસ્થાઓ જેવીકે ગ્રામ પંચાયત, નગર પાલિકા, મહાનગર પાલિકા,અને જીલ્લા પંચાયતનું નિયંત્રણ હોય છે.
3. ખાનગી જંગલ: આ પ્રકારના જંગલો વ્યક્તિગત માલિકીના હોય છે. આ પ્રકારના ઘણાખરા જંગલો ઉજ્જડ બની ગયા છે.ઓડીસા,મેઘાલય,પંજાબ અને હિમાચલ પ્રદેશમાં આ પ્રકારના જંગલો વિશેષ પ્રકારે જોવા મળે છે.

જવાબ :

વન સંરક્ષણ અંગેના ઉપાયો

• લાકડા અથવા બળતણના વિકલ્પે વાપરી શકાય તેવી સામગ્રી માટે સંશોધનો હાથ ધરવા. જેમકે સૌરઉર્જા, પવનઉર્જા, બાયોઉર્જા વગેરેનો ઉપયોગ કરવા લોકોને જાણકરી આપી પ્રોત્સાહિત કરવા.
• જરૂરિયાત કે વિકાસ માટે નિર્માણ કાર્ય કરતા જે વૃક્ષો અનિવાર્ય પણે કાપવા પડે, તેની જગ્યાએ તેજ પ્રજાતિના વૃક્ષો વાવવા જોઈએ. અપરિપક્વ વૃક્ષોના કાપવા પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ મુકવો જોઈએ.
• જે ઉદ્યોગો જંગલોમાંથી કાચો માલ મેળવે છે, તેમને ભવિષ્યની જરૂરિયાત માટે વનીકરણની ફરજ પાડવી જોઈએ.
• ઇકો-ટુરીઝમના વિકાસના નામે જંગલની સ્થિતિ ન જોખમાય તે માટે કડક નિયંત્રણો કરવા.
• સ્થાનિક લોકોમાં આ અંગે વ્યાપક જનજાગૃતિ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવું.
• શાળા કોલેજોમાં શીખવાતા પાઠ્યક્રમોમાં આ અંગેની વિગતો સમાવવી અને વનસંરક્ષણની વિશેષ જરૂરિયાતો સમજાવવી.
• ઘાસ ચારો અને બળતણ માટેની જરૂરિયાત માટે સામાજિક વનીકરણ અને કૃષિ વનીકરણ માટે આયોજન બધ્ધપ્રોત્સાહક પગલા ભરી વન વિસ્તારવા.
• વનસંસાધનોનો કરકસર પૂર્વક ઉપયોગ કરવો.
• દાવાનળથી જંગલોને ભારે નુકસાન થાય છે. તેના શમન માટે રાષ્ટ્રીય સ્તરે અલાયદું તંત્ર ઉભું કરવું.
• જંગલ ક્ષેત્રોમાં આવેલા ધાર્મિક આસ્થા કેન્દ્રો પર ભરતા મેળા, યોજાતા ભંડારા કે પરિક્રમા સમયે પરિવહન સુવિધા વધતા અને પ્રવાસ સુગમ થતા હજારો યાત્રિકો પહોંચે છે, તે સમયે થતા કચરાનો યોગ્ય નિકાલ ન થતા જંગલ દુષિત થાય છે.
• પશુઓને ચરાવવા માટે જંગલોમાં અલાયદા વિસ્તારો રાખવા જોઈએ.

   આ પ્રમાણેના સામુહિક ઉપાયોનું આયોજન કરી આપણા અમુલ્ય જંગલોનું સંરક્ષણ કરવું જોઈએ.

જવાબ : વન્ય જીવોની સંકટમાં આવી પડેલી પ્રજાતિઓ અને નજીકના ભવિષ્યમાં લુપ્ત થવાનો ભય હોય એવી પ્રજાતિઓના સંરક્ષણ માટે ખાસ યોજનાઓ શરુ કરવામાં આવી છે.

1. વાઘ પરિયોજના: ભારતના જંગલોમાં 20મી સદીની શરૂઆતમાં લગભગ 40 હાજર કરતા પણ વધારે વાઘ હતા. પરંતુ અનિયંત્રિત ગેરકાયદેસર થતા શિકાર અને જંગલોના વિનાશને પરિણામે વાઘના અસ્તિત્વ માટે બહુ મોટો ખતરો ઉભો થયો હતો. વાઘ બચાવવાના હેતુસર ૧૯૭૧ માં આ પરિયોજના શરુ કરાઈ.

     વાઘના કુદરતી આવાસને સુરક્ષિત રાખવા અને તેનું પર્યાવરણીય સંતુલન જાળવવા રાષ્ટ્રીય સ્તરેથી શ્રેણી બધ્ધ પગલા લેવામાં આવ્યા. અત્યારે દેશમાં કુલ 44 જેટલા ક્ષેત્રોમાં આ યોજના કાર્યરાત છે.

2. હાથી પરિયોજના: હાથીઓને તેમના કુદરતી આવાસમાં સંરક્ષણ આપવાનો અને તેમના કુદરતી નિવાસ્થાનો, તેમના સ્થળાંતરના માર્ગોનું સંરક્ષણ કરવા માટે ૧૯૭૨ માં આ પ્રોજેક્ટનો આરંભ કરવામાં આવ્યો.

     આ યોજનાના અમલીકરણ બાદ જંગલોમાં હાથીઓની સંખ્યામાં વધારો થયો છે. આ ઉપરાંત આ યોજના પાલતું હાથીઓના પાલન પોષણ માટે પણ કામગીરી કરે છે.

3. ગેંડા પરિયોજના: આ પરિયોજના એક સિંગી ભારતીય ગેંડાના સંરક્ષણ મે બનાવાવામાં આવી છે. ભારતમાં આસામ રાજ્યમાં સૌથી વધારે ગેંડા જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત પશ્ચિમ બંગાળના સુંદરવનમાં પણ તે જુજ સંખ્યામાં મળી આવે છે.

     ભારત ‘રાઈનો વિઝન’ (Rhino Vision) 2020 ની વ્યૂહરચના મુજબ ભારતમાં ગેંડાની સંખ્યા ૩૦૦૦ સુધી લઇ જવાનું લક્ષ્ય છે.

4. ઘડિયાળ પરિયોજના: મીઠા પાણીમાં જોવા મળતી મગરોની આ પ્રજાતિ ૧૯૭૦ના દાયકામાં લુપ્ત થવાને આરે હતી.

ત્યારે ભારત સરકારે આ મગરોની પ્રજાતિને બચાવવા સારૂ સમયસરના પગલા લઇ આ પરિયોજના શરુ કરી.

5. ગીધ પરિયોજના: ગીધ એ કુદરતનો સફાઈ કામદાર છે.તે મૃત ઢોરનું માંસ ખાય છે. ભારતમાં ગીધની ૯ પ્રજાતિઓ જોવા મળે છે. ગીધોની સંખ્યામાં થયેલા અસાધારણ ઘટાડાને લીધે ૨૦૦૪ થી આ પરિયોજના શરુ કરી છે.
6. હિમ દીપડા પરિયોજના: હિમાલયમાં લગભગ ૩૦૦૦મીટરની ઉંચાઈએજોવા મળતી આ પ્રજાતિ બરફમાં રહે છે. સ્થાનિક લોકોમાં હિમ દીપડા બાબતે જાણકારી વધે અને તેના સંરક્ષણ માટે લોકો જાગૃત થાય તે હેતુથી ૨૦૦૦ ની સાલમાં આ પરિયોજના શરુ કરાઈ.

     આ ઉપરાંત કાશ્મીરી હંગુલ પરિયોજના, લાલ પાંડા પરિયોજના, મણીપુર થાર્મિલ પરિયોજના, ગંગા – બ્રહ્મપુત્રા નદીમાં જોવા મળતી ગંગા ડોલ્ફિન પરિયોજના પણ કાર્યરાત છે.

જવાબ : જૈવ આરક્ષણ ક્ષેત્ર્નિ રચના આંતરરાષ્ટ્રીય માપદંડો અનુસાર કરાય છે.

• જે તે ક્ષેત્રની પ્રાકૃતિક અને સંસ્કૃતિક વિવિધતાનું સંરક્ષણ કરવાનો હેતુ રહેલો છે.
• તે ક્ષેત્રમાં થતી બધી વનસ્પતિ, જીવજંતુઓ અને જમીન ઉપરાંત ત્યાં વસતા માનવ સમુદાયોની જીવન શૈલીનું સંરક્ષણ કરાય છે.
• ત્યાં જૈવ વૈવિધ્ય બાબતે સંસોધન અને પ્રશિક્ષણ માટેની ખાસ સવલતો ઉભી કરાય છે.
• આ પ્રકારે ઘોષિત વિસ્તારોમાં તમામ પ્રકારની બહારની માનવીય ગતિવિધિ સંપૂર્ણ પણે પ્રતિબંધિત હોય છે.
• આ ક્ષેત્રનો સરેરાસ વિસ્તાર એકદરે ૫૦૦૦ ચો. કિમીથી વધારે હોય છે.
• નીલગીરી મન્નારની ખાડી, ગ્રેટ નિકોબાર, સુંદરવન, પંચમઢી વગેરે દેશના મહત્વના જૈવ આરક્ષિત ક્ષેત્રો ગણાય છે.

     આ ઉપરાંત કચ્છના રણની વિશિષ્ટ પરિસ્થિતિના સંરક્ષણ હેતુસર ૨૦૦૮ની સાલમાં તેનેજૈવ આરક્ષિત ક્ષેત્ર ઘોષિત કરાયું હતું.

જવાબ : નિર્વનીકરણ એટકે જંગલોનું નષ્ટ થવું. માનવીના વિકાસ કરવાના પ્રયત્નોના પરિણામે આપણા જંગલો નષ્ટ થયા છે.

જવાબ : પ્રાણી જીવનના જે સજીવનો છેલ્લો અંશ પણ અસ્તિત્વમાં ન હોય તેવી પ્રાણી જાતિ ‘લુપ્ત વન્ય જીવો’ કહેવાય છે.

જવાબ : જે પ્રાણીઓના વિનાશ થવાની સંપૂર્ણ શક્યતાઓ હોય તેવા વન્ય જીવોના સંરક્ષણ અને સંવર્ધન માટે આરક્ષિત ક્ષેત્રોનિ સ્થાપના કરવામાં આવે છે, તેને અભયારણ્ય કહેવામાં આવે છે.

• વન્યજીવ અભયારણ્યની સ્થાપના કોઈ એક વિશેષ પ્રજાતિના સંરક્ષણ માટે કરાય છે.
• ચોક્કસ મર્યાદામાં માનવ પ્રવૃત્તિઓને અનુમતિ આપવામાં આવે છે.
• સત્તાધિકારી પાસેથી અનુમતિ મેળવ્યા બાદ પાલતું પશુઓને ચરાવે શકાય છે.
• પેરિયાર, ચંદ્રપ્રભા, એતુરનાગમ અભયારણ્ય જાણીતા અભયારણ્યો છે.

જવાબ :

• દેશના કુદરતી સૌંદર્યથી ભરપુર સ્થળો, વન્ય જીવો, અમુલ્ય વનસ્પતિ, તેમજ મહત્વના સ્થળોની જાળવણી માટેના સુરક્ષિત વિસ્તારો રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો કહેવાય છે.
• અભયારણ્યની તુલનામાં આ વધારે સુરક્ષિત ક્ષેત્ર છે.
• પાલતું પશુઓને ચરવાવા પર અહી સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ હોય છે.
• અભયારણ્યની જેમ તે કોઈ એક વિશેષ પ્રજાતિપર કેન્દ્રિત હોતું નથી.
• તેની સ્થાપના રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારના સંકલનથી કરાય છે.
• કાઝીરંગા, કોર્બેટ,વેળાવદર, દરિયાઈ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન,ગીર વગેરે અગત્યના રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો છે.

જવાબ : શિયાળા દરમિયાન ભારતમાં રાજસ્થાનમાં કેવલાદેવના રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન, ભરતપુર અને ગુજરાતના નળ સરોવર જેવા જળપ્લાવિત વિસ્તારોમાં અસંખ્ય પક્ષીઓ દુર દુરથી શિયાળો ગાળવા આવે છે.

જવાબ : શિયાળા દરમિયાન ભારતમાં રાજસ્થાનમાં કેવલાદેવના રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન, ભરતપુર અને ગુજરાતના નળ સરોવર જેવા જળપ્લાવિત વિસ્તારોમાં અસંખ્ય પક્ષીઓ દુર દુરથી શિયાળો ગાળવા આવે છે.