GSEB Solutions for ધોરણ ૧૨ Gujarati

GSEB std 10 science solution for Gujarati check Subject Chapters Wise::

આયોડીન ના સ્ફટિક ને...........તરીકે ઓળખી શકાય.

Hide | Show

જવાબ : આણ્વિય સ્ફટિક


અસ્ફટિકમય ધન...........છે.

Hide | Show

જવાબ : અતિશય ઠંડા કરેલા પ્રવાહી


.............ને ચોકકસ ગલન એન્થાલ્પી નથી.

Hide | Show

જવાબ : રબર


અસ્ફ્ટીકમય ઘન ના ઉદાહરણ.............છે.

Hide | Show

જવાબ : તાર, પ્લાસ્ટિક, કાચ, રબર, ઉંચા અણુભારવાળા પોલીમર અને પીગલિત સિલિકા


કયો સ્ફટિક વિધુત અને ઉષ્મા નો સુવાહક છે ?

Hide | Show

જવાબ : Ni


કોઈ પણ એક આણ્વિય ઘન પદાર્થ જણાવો.

Hide | Show

જવાબ : વિધુત અવાહકો


NaCl કયા પ્રકાર નો ઘન છે?

Hide | Show

જવાબ : આયનીય


આયોડીનના સ્ફટિક............ધરાવે છે.

Hide | Show

જવાબ : વિદ્યુતીય અવાહક, નરમાઇ અને નીચું ગલનબિંદુ


.............નું ગલનબિંદુ ચોકક્સ નથી.

Hide | Show

જવાબ : કાચ


KCl ની લાક્ષણિકતા............છે.

Hide | Show

જવાબ : ધ્રુવીય દ્રાવક માં દ્રાવ્ય


.............એ અસ્ફટિકમય ઘન છે.

Hide | Show

જવાબ : લાકડું


સ્ફટિકમય ને મૂળભૂત કેટલા સ્ફટિક પ્રણાલી માં વર્ગીકૃત કરેલા છે?

Hide | Show

જવાબ : 7


ટેટ્રાગોનલ સ્ફટિક પ્રણાલી માં............પ્રકાર ના એકમકોષો જોવા મળે છે.

Hide | Show

જવાબ : 2


દીવાસળીની પેટી એ............પ્રકાર નો સ્ફટિક દર્શાવે છે.

Hide | Show

જવાબ : ઓર્થોરોહમ્બિક


.............એ સ્ફટિકમય ઘન છે.

Hide | Show

જવાબ : સુગર


............પ્રણાલી માટે અક્ષીય અંતર a = b = c છે.

Hide | Show

જવાબ : ઘનીત


એલમ (ફટકળી) એ...........પરનાલી નું ઉદાહરણ છે.

Hide | Show

જવાબ : ઘનીત


સ્ફટિક માં બ્રેવીસ લેટિસ ની કુલ સંખ્યા...........છે.

Hide | Show

જવાબ : 14


અંતઃકેન્દ્રીત એકમકોષો.............પ્રણાલી માં જોવા મળે છે.

Hide | Show

જવાબ : ઓર્થોરોદમ્બિક, ઘનીત અને ટેટ્રાગોનલ


ફલક કેન્દ્રિત એકમકોષો માં કુલ લેટિસ બિંદુઓની સંખ્યા............છે.

Hide | Show

જવાબ : 14


સદા ઘન માં પ્રત્યેક ગોળા નો સવર્ગાંક............હોય છે.

Hide | Show

જવાબ : 6


HCPના એકમકોષોમાં..........ખાલી જગ્યા હોય છે.

Hide | Show

જવાબ : 26%


સાદા ઘન માં થપ્પી ની ભાત ની ગોઠવણી...........પ્રકારની છે.

Hide | Show

જવાબ : A – A – A – A


HCPમાં થપ્પી જી ભાત............છે.

Hide | Show

જવાબ : A – B – A – B


અંતઃકેન્દ્રીત ઘન માં પેકીંગ અંશ=…...

Hide | Show

જવાબ : 0.68


સાદા ઘન માં પ્રત્યેક ગોળો તેના કેટલા પાડોશીઓને સ્પર્શ?

Hide | Show

જવાબ : 6


HCPમાં પ્રત્યેક ગોળા નો સવર્ગાંક કેટલો હોય છે?

Hide | Show

જવાબ : 12


અંતઃકેન્દ્રીત એકમકોષોમાં..........ખાલી જગ્યા હોય છે.

Hide | Show

જવાબ : 32%


આદિમ એકમકોષોમાં પરમાણુઓ વડે કુલ કદનો...........ભાગ અવરાયેલો હોય છે.

Hide | Show

જવાબ : 0.52


સ્ફટિક માં ગોળાનો સવર્ગાંક 6 છે, તો તે સ્ફટિક કઈ રચના રચે?

Hide | Show

જવાબ : સાદો ઘન


FCCમાં પ્રત્યેક ગોળા તે જ સ્તરના કેટલા ગોળા ને સ્પર્શે?

Hide | Show

જવાબ : 6


FCCમાં પ્રત્યેક ગોળા ની સવર્ગાંક કેટલો છે?

Hide | Show

જવાબ : 12


.............માં ગોળાનો સવર્ગાંક 8 થાય.

Hide | Show

જવાબ : BCC


FCCમાં થપ્પીની ભાત...........છે.

Hide | Show

જવાબ : A – B – C – A – B – C


...........BCCનું ઉદાહરણ છે.

Hide | Show

જવાબ : CsCl


HCP રચના ક્યાં જોવા મળે છે.

Hide | Show

જવાબ : Zn, Mg


Cuમાં...........પ્રકાર ની રચના છે.

Hide | Show

જવાબ : FCC


ઝીંકના સ્ફટિકમાં ઝીંકનો સવર્ગાંક...........છે.

Hide | Show

જવાબ : 6


Agમાં...........પ્રકાર ની રચના છે.

Hide | Show

જવાબ : FCC


A – B – A – B પ્રકારની થપ્પીની ભાત.......... માં છે.

Hide | Show

જવાબ : HCP


CsCl ના સ્ફટિક માં Csનો સવર્ગાંક...........છે.

Hide | Show

જવાબ : 8


..............માં સવર્ગાંક 12 હશે.

Hide | Show

જવાબ : HCP


FCCમાં પ્રતિ એકમકોષો કેટલા પરમાણુ હોય?

Hide | Show

જવાબ : 14


FCC સ્ફટિકમાં પ્રતિ એક પરમાણુ દીઠ ચતુષ્ફલકીય છિદ્રની સંખ્યા=………..

Hide | Show

જવાબ : 2


.........માં ફલકમાં પ્રતી એકમકોષ 3 પરમાણુ હોય.

Hide | Show

જવાબ : FCC


..............માં શોટ્કી ક્ષતિ જોવા મળે છે.

Hide | Show

જવાબ : NaCl. CsCl અને KCl


કઈ રચના પ્રતિ એકમકોષ ન્યૂનતમ પરમાણુ હોય?

Hide | Show

જવાબ : સાદો ઘન


તાપમાન વધતા સ્ફટિક ની ક્ષતિ............

Hide | Show

જવાબ : ઘટે


CCP રચના............સાથે સામ્યતા ધરાવે છે.

Hide | Show

જવાબ : FCC


બિંદુક્ષતિ...........માં જોવા મળે છે.

Hide | Show

જવાબ : આયોનિક ઘન


શોટ્કી અને ફ્રેન્કલ ક્ષતિને કારણે સ્ફટિકની લેટિસ ઉર્જા.............

Hide | Show

જવાબ : ઘટે


મહત્તમ ઇલેક્ટ્રોન શક્તિ ધરાવતા પટ ને શું કહે છે?

Hide | Show

જવાબ : સંયોજકતા પટ


સિલિકોનના સંયોજકતા પટમાં ઇલેક્ટ્રોન ની સંખ્યા=.............

Hide | Show

જવાબ : 4


કોઈ પણ એક અવાહક પદાર્થનું નામ જણાવો.

Hide | Show

જવાબ : હીરો


...........ક્ષતિ ને વિસ્થાનિય ક્ષતિ કહી શકાય.

Hide | Show

જવાબ : ફ્રેન્કલ ક્ષતિ


Ge નો p-પ્રકારનો અર્ધવાહક............ઉમેરીને બનાવી શકાય.

Hide | Show

જવાબ : ટ્રાયવેલેન્ટ અશુદ્ધિ


.............માં ફ્વેન્કલ ક્ષતિ ઉદભવતી નથી.

Hide | Show

જવાબ : KBr


કોપર અને સિલ્વર ની મીશ્ર ધાતુમાં...........ક્ષતિ જોવા મળે છે.

Hide | Show

જવાબ : વિસ્થાપનની


સંક્રાંતિ તત્વોમાં મોટે ભાગે.............જોવા મળે છે.

Hide | Show

જવાબ : ધાતુ ઊણપ ક્ષતિ


NaCl અને KCl માં જોવા મળતી કઈ ક્ષતિ છે ?

Hide | Show

જવાબ : ધાતુ વધારો ક્ષતિ


કઈ રચના માં પ્રતિ એકમકોષ 4 પરમાણુ હોય ?

Hide | Show

જવાબ : FCC


ઝીંકના સ્ફટિકમાં ઝીંકનો સવર્ગાંક............... છે.

Hide | Show

જવાબ : 12


BCC માં પ્રત્યેક એકમકોષ દીઠ ફલકમાં ના પરમાણુની સંખ્યા.............છે.

Hide | Show

જવાબ : 0


.............જેવા અર્ધવાહકો તેઓને ઝડપી પ્રતિભાવ માટે જાણીતા છે.

Hide | Show

જવાબ : Ga - - As


............શુદ્ધ સિલિકોનને ફોસ્ફરસ સાથે ડોપ કરેલ છે.

Hide | Show

જવાબ : n-પ્રકાર ના અર્ધવાહક


કયા સ્ફટિક શોટ્કી ખામી ધારાવે છે ?

Hide | Show

જવાબ : NaCl


ડાયમંડમાં કયો બંધ જોવા મળે છે?

Hide | Show

જવાબ : સહસંયોજક


ઝીંક બ્લેન્ડ (ZnS) એ .............પ્રકાર ની સ્ફટિક પ્રણાલી ધરાવે છે.

Hide | Show

જવાબ : ઘનીત


FCC રચના...........માં જોવા મળે છે.

Hide | Show

જવાબ : Ag, Cu


અંતઃકેન્દ્રીત ઘનીત એકમકોષમાં કેટલા ટકા વપરાયા વગરની જગ્યા રહે છે ?

Hide | Show

જવાબ : 32%


શુદ્ધ સ્ફયિકમય ઘન પદાર્થોના ગલનબિંદુ કેવા હોય છે?

Hide | Show

જવાબ : નિયત


ઘન સ્ફટિક ની મુખ્ય લાક્ષણિકતા ધરાવતો નાનામાં નાનો કણ એટલે શું ?

Hide | Show

જવાબ : એકમકોષ


કાચ એ કયાં પ્રકારનો પદાર્થ છે?

Hide | Show

જવાબ : સ્ફટિકમય ઘન અને અતિ ઠંડુ કરેલા પ્રવાહી


કયો ઘન એ બંધ ની દિશાકીય લાક્ષણિકતા ધરાવે છે ?

Hide | Show

જવાબ : સહસંયોજક ઘન


કયો પદાર્થ નિશ્ચિત તાપમાનને પિગળતો નથી ?

Hide | Show

જવાબ : પ્લાસ્ટિક


કયો અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થ છે ?

Hide | Show

જવાબ : સિલિકા


અંત (છેડો) કેન્દ્રિત એકમકોષ..............પ્રણાલી માં જોવા મળે છે.

Hide | Show

જવાબ : મોનોક્લિનિક


કયો ઘન પદાર્થ સ્ફટિકમય નથી ?

Hide | Show

જવાબ : રબર


કયો પદાર્થ વિદ્યુતનો સારો વાહક છે ?

Hide | Show

જવાબ : ગ્રેફાઈટ


જે એકમકોષમાં દરેક ખૂણા પર કણો હોય તેને..............એકમકોષ કહે છે.

Hide | Show

જવાબ : આદિમ


અવકાશ ક્ષતિ અને આંતરાલિય ક્ષતિ એ............ના પ્રકાર છે.

Hide | Show

જવાબ : તત્વયોગમિતિય ક્ષતિ


કવાટ્ઝ માં કયાં પ્રકાર ની સ્ફટિક પ્રણાલી જોવા મળે છે ?

Hide | Show

જવાબ : ટ્રાયગોનલ


સંયોજનના રાસાયણિક સૂત્ર દ્વારા નિર્દેશિત ઘન અને ઋણ આયનોનો ગુણોત્તર, તત્વ યોગમિતિય ક્ષતિમાં કેવો ફેરફાર થાય છે?

Hide | Show

જવાબ : તેટલો જ હોય છે.


અંતઃકેન્દ્રીત એકમકોષમાં કેટલી ખાલી જગ્યા હોય છે ?

Hide | Show

જવાબ : 32%


સ્ફટિક નો એકમકોષ શું દર્શાવે છે?

Hide | Show

જવાબ : અમુક લાક્ષણિકતા અને સ્ફટિકનો આકાર


અંતઃકેન્દ્રીત એકમકોષમાં બિંદુઓ કયાં હાજર હોય છે ?

Hide | Show

જવાબ : એકમકોષના ખૂણા અને કેન્દ્ર


આદિમ એકમકોષમાં પરમાણુઓ વડે કુલ કદનો કેટલો ભાગ વપરાયેલો હોય છે ?

Hide | Show

જવાબ : 0.52


હિંગળોક (HgS) એ કઈ પ્રણાલીનું ઉદાહરણ છે ?

Hide | Show

જવાબ : ટ્રાયગોનલ


કુબીક કલોઝ પેકીંગ [CCP] અને હેકઝાગોનલ કલોઝ પેકીંગ [HCP] માં પેકીંગ ક્ષમતા અનુક્રમે કેટલી છે?

Hide | Show

જવાબ : 74%. 74%


NaCl ની રચના કેવા પ્રકારની છે ?

Hide | Show

જવાબ : FCC


કયા પદાર્થનું ગલનબિંદુ સૌથી વધારે હોય છે ?

Hide | Show

જવાબ : સિલિકોન ડાયઓક્સાઇડ


કયા સ્ફટિક શોટ્કી તેમજ ફ્રેન્કલ એમ બંને પ્રકારની ખામી ધરાવે છે ?

Hide | Show

જવાબ : AgBR


આયનીય ઘન માં ઉદભવતી અવકાશ ક્ષતિ એટલે કઈ ક્ષતિ છે ?

Hide | Show

જવાબ : શોટ્કી ક્ષતિ


Si માં P ના કેટલા પરમાણુઓ ઉમેરવાથી કયાં પ્રકાર ની ક્ષતિ ઉદભવે છે?

Hide | Show

જવાબ : ઇલેક્ટ્રોન ક્ષતિ


Si સાથે B ના ડોપીંગથી મળતો અર્ધવાહક...........પ્રકારનો છે.

Hide | Show

જવાબ : p


કયુ તત્વ અર્ધવાહક છે ?

Hide | Show

જવાબ : Ge


તાપમાન વધતા શોટ્કી ખામીઓ સંખ્યામાં શો ફેરફાર થાય ?

Hide | Show

જવાબ : વધે છે.


શામાં સંયોજકતા પટ અને વાહકતા પટ વચ્ચેનો શક્તિ તફાવત ખૂબ જ વધારે હોય છે?

Hide | Show

જવાબ : અવાહકો


..........પદાર્થો ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં નિર્બળતાથી આકર્ષિત થાય છે.

Hide | Show

જવાબ : અનુચુંબકીય


અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થ એટલે શું ?

Hide | Show

જવાબ : કાચ, રબર અને અનેક પોલીમર પ્લાસ્ટિક પદાર્થોના પ્રવાહીઓ જ્યારે ઠંડા પાડી ઘન સ્વરૂપે ફેરવવામાં આવે ત્યારે તેઓ સ્ફટિક બનાવતા નથી. આવા પદાર્થોને અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થો કહે છે.


સંકુલન ક્ષમતા અથવા પેકિંગ ક્ષમતા એટલે શું ?

Hide | Show

જવાબ : કોઈપણ રોતે ઘટક કણો (પરમાણુ, અણુ અથવા આયન) સંકલિત થયેલા હોય તોપણ છિદ્રોના સ્વરૂપે હંમેશાં કેટલોક મુક્ત અવકાશ (space) હોય છે. જેને સંકુલન ક્ષમતા કહે છે. સંકુલન ક્ષમતા કણો વડે ભરાયેલા કુલ અવકાશના ટકા છે.


ઘન પદાર્થ A ઘન અવસ્થા તથા પિગલિત અવસ્થામાં ઘણો સખત વિધુતીય અવાહક છે અને ખૂબ જ ઊંચા તાપમાને પીગળે છે. તે કયા પ્રકારનો ઘન પદાર્થ હશે ?

Hide | Show

જવાબ : આણ્વીય અને જાળીદાર ઘન


કયા પ્રકારના ઘન પદાર્થો વિધુતીય વાહક, ટીપનીય અને તન્ય છે?

Hide | Show

જવાબ : ધાત્વીક ઘન પદાર્થો દબનીય, ટીપનીય અને વિધુતના વાહક કોય છે. દા.ત., Zn, Cu, Au, Fe, Ag.


લેટિસ બિંદુની સાર્થકતા જણાવો.

Hide | Show

જવાબ : સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થમાં ઘટકકણો ત્રિપરિમાણીય રીતે નિયમિત ગોઠવણી પામેલા હોય છે. જેમાં સ્ફટિકના પ્રત્યેક સ્થાન કે જ્યાં ઘટકકણ (પરમાણુ, અણુ કે આયન) ગોઠવાયેલ છે તે સ્થાનને લેટિસ બિંદુ કહે છે.


ચોરસ સંવૃત્ત સંકલિત સ્તરમાં અણુનો દ્રિપરિમાણીય સવર્ગાંક શું હશે?

Hide | Show

જવાબ : સમચોરસમાં રહેલ પ્રત્યેક ધટક કણ તેની આજુ બાજુ અન્ય ચાર ઘટક કણો સાથે જોડાયેલ હોય છે. આથી પ્રત્યેક ઘટક કણનો સવર્ગાંક ચાર છે.


નીચેના સંયોજનો કયા પ્રકારની તત્વયોગમિતીય ક્ષતિ દર્શાવે છે?

(i) ZnS (ii) AgBr

Hide | Show

જવાબ : (i) ZnS - ફ્રેન્કલ ક્ષતિ (ii) AgBr - શૉટ્કી અને ફ્રેન્કલ ક્ષતિ બંને


'સવર્ગ આંક' પર્યાયનો અર્થ શું છે?

Hide | Show

જવાબ : કલોઝ પેકિંગ રચનામાં એક પરમાણુ, અણુ (ઘટકકણ) ની આજુબાજુ ગોઠવાયેલા આયનોની સંખ્યાને સવર્ગાક કહે છે. તથા આયનીય રચનામાં કોઈ એક આયનની આજુબાજુ ગોઠવાયેલા વિરુદ્ધ વિજભારિત આયનોની સંખ્યાને સવર્ગાંક કહે છે.


ઘન પદાર્થો શા માટે દબનીય હોતા નથી?

Hide | Show

જવાબ : ઘન પદાર્થોમાં રહેલ ઘટક (આયન, અણુ કે પરમાણુ) વચ્ચેનું અંતર ખુબ જ નહિવત હોવાથી તેમના પર દબાણ વધારતા તેમની વચ્ચે ઈલેકટ્રોનના વાદળ વચ્ચેનું અપાકર્ષણ વધે છે. આથી તે દબનીય હોતા નથી.


કઈ પરિસ્થિતિ હેઠળ અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થો એ સ્ફટિકમય સ્વરૂપમાં રૂપાંતર પામે છે ?

Hide | Show

જવાબ : અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થને કોઈ યોગ્ય તાપમાને ગરમ કરતા તે સ્ફટિકમય બને છે. જેમાં અસ્ફટિકમય પદાર્થને ધીમેથી ગરમ કરી લાંબા ગાળા સુધી ઠંડુ પાડતા તે સ્ફટિકમય સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરે છે.


સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થ વિશે વિસ્તૃતમાં માહિતી આપો.

Hide | Show

જવાબ : ઘન પદાર્થોને તેમના ઘટક કણોની ગોઠવણમાં હાજર ક્રમના સ્વભાવને આધારે તેમને સ્ફટિકમય અને અસ્ફટિકમય સ્વરૂપે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે, જેને તેના બંધારણમાં રહેલ ઘટક કણોની ગોઠવણી મુજબ વર્ગીકૃત કરાય છે.

સ્ફટિકમય ઘનપદાર્થ :

        સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થ એ નાના-નાના લાક્ષણિક ભૌમિતિક આકાર ધરાવતા સ્ફટિકોની ક્રમબદ્ધ ગોઠવણને કારણે બને છે. સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થમાં રહેલ ઘટક કણો (પરમાણુ, અણુ અથવા આયન) એ ત્રિપરિમાણમાં પુનરાવર્તન પામતી ક્રમબદ્ધ ગોઠવણી ધરાવે છે. સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થના એક નાના ભાગની ભાત (પેટર્ન) નો અભ્યાસ કરીએ તો તેને આધારે સ્ફટિકના અન્ય ભાગમાં કણોના સ્થાનની આગાહી કરી શકાય છે.

આમ, સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થ લાંબાગાળા સુધી નિયમિત ગોઠવાણ અથવા ભાત ધરાવે છે. જે સમગ્ર સ્ફટિકમાં આવર્તીય રીતે પુનરાવર્તીત થાય છે.

​​​​​​​

​​​​​​​

ઉદાહરણ : સોડિયમ ક્લોરાઈડ (NaCl), કવાર્ટઝ, KCl, ZnS, નેપથેલીન, હીરો વગેરે અને Fe, Cu, Ag જેવા ધાતુ તત્વો S (સલ્ફર), P (ફૉસ્ફરસ), I (આયોડીન) જેવા અધાતુ તત્વો.

નોધ : કવાર્ટઝ સ્ફટિકમય છે. જ્યારે કવાર્ટઝ કાચ અસ્ફટિકમય છે સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થોને ચોક્કસ ગલનબિંદુ હોય છે. કોઈ ચોક્કસ તાપમાને એકાએક પીગળે છે.


સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થ વિશે નોંધ લખી તેનાં ઉદાહરણો આપો.

Hide | Show

જવાબ : ઘન પદાર્થોને તેમના ઘટક કણોની ગોઠવણમાં હાજર ક્રમના સ્વભાવને આધારે તેમને સ્ફટિકમય અને અસ્ફટિકમય સ્વરૂપે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે, જેને તેના બંધારણમાં રહેલ ઘટક કણોની ગોઠવણી મુજબ વર્ગીકૃત કરાય છે.

સ્ફટિકમય ઘનપદાર્થ :

        સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થ એ નાના-નાના લાક્ષણિક ભૌમિતિક આકાર ધરાવતા સ્ફટિકોની ક્રમબદ્ધ ગોઠવણને કારણે બને છે. સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થમાં રહેલ ઘટક કણો (પરમાણુ, અણુ અથવા આયન) એ ત્રિપરિમાણમાં પુનરાવર્તન પામતી ક્રમબદ્ધ ગોઠવણી ધરાવે છે. સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થના એક નાના ભાગની ભાત (પેટર્ન) નો અભ્યાસ કરીએ તો તેને આધારે સ્ફટિકના અન્ય ભાગમાં કણોના સ્થાનની આગાહી કરી શકાય છે.

આમ, સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થ લાંબાગાળા સુધી નિયમિત ગોઠવાણ અથવા ભાત ધરાવે છે. જે સમગ્ર સ્ફટિકમાં આવર્તીય રીતે પુનરાવર્તીત થાય છે.

​​​​​​​​​​​​​​

​​​​​​​

ઉદાહરણ : સોડિયમ ક્લોરાઈડ (NaCl), કવાર્ટઝ, KCl, ZnS, નેપથેલીન, હીરો વગેરે અને Fe, Cu, Ag જેવા ધાતુ તત્વો S (સલ્ફર), P (ફૉસ્ફરસ), I (આયોડીન) જેવા અધાતુ તત્વો.

નોધ : કવાર્ટઝ સ્ફટિકમય છે. જ્યારે કવાર્ટઝ કાચ અસ્ફટિકમય છે સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થોને ચોક્કસ ગલનબિંદુ હોય છે. કોઈ ચોક્કસ તાપમાને એકાએક પીગળે છે.


અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થ વિશે નોંધ લખો.

Hide | Show

જવાબ : કાચ, રબર અને અનેક પોલીમર પ્લાસ્ટિક પદાર્થોના પ્રવાહીઓ જ્યારે ઠંડા પાડી ઘન સ્વરૂપે ફેરવવામાં આવે ત્યારે તેઓ સ્ફટિક બનાવતા નથી. આવા પદાર્થોને અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થો કહે છે. અસ્ફટિકમય શબ્દ ગ્રીક શબ્દ (એમોરફસ) (સ્વરૂપ વગરનું) પરથી આવેલ છે.

        આવા ઘન પદાર્થના ઘટકકણો (પરમાણુ, અણુ, આયન) ટૂંકાગાળાની ગોઠવણી ધરાવે છે. આવી ગોઠવણીમાં નિયમિત અને આવર્તાય પુનરાવર્તિત ભાતમાં ટૂંકા અંતર સુધી જોવા મળે છે. જેમાં નિયમિત ભાત (પેટર્ન) વિખેરિત હોય છે અને વચ્ચે-વચ્ચે અનિયમીત ગોઠવણ પણ હોય છે.

​​​​​​​

અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થોની બંધારણીય લાક્ષણિકતાઓ પ્રવાહીઓ જેવી જ હોય છે તેને અતિ ઘટ પ્રવાહીઓ જેવા જ ગણી શકાય છે. પ્રવાહીની જેમ અસ્ફટિકમય ઘન પણ વહેવાનું વલણ ધરાવે છે. પરંતુ તેના વહેવાનો દર ખૂબ જ ધીમો હોવાથી તે આભાસી ઘન કે અતિશય ઠારણ પામેલા ઘન તરીકે પણ ઓળખાય છે.

        અસ્ફટિકમય ઘનના ગલન બિંદુ ચોક્કસ ન હોતા ગાળામાં હોય છે. એટલે કે આવા પદાર્થો તાપમાનના કેટલાક ગાળા દરમ્યાન નરમ પડે છે અને પીગળે છે, તથા તાપમાનના ગાળામાં વહેવા માંડે છે અને તેને જુદા-જુદા આકારમાં રચી શકાય છે.


સ્ફટિકમય અને અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થો માટે સમદૈશિક(isotropic) અને વિષમદૈશિક(anisotropic) શબ્દ વિશે સમજાવો.

Hide | Show

જવાબ : અસ્ફટિકમય ઘન પદાર્થો સ્વભાવે સમદૈશિક (isotropic) હોય છે, અર્થાત્‌ તેમના ગુણઘર્મો જેવા કે યાંત્રિક મજબૂતાઈ, વક્રીભવનાંક અને વિદ્યુતવાહકતા વગેરે બધીજ દિશાઓમાં સરખા હોય છે. આમ થવાનું કારણ એ છે કે તેમનામાં લાંબા વિસ્તાર (સીમા)નો ક્રમ (long range order) હોતો નથી અને બધીજ દિશાઓમાં કણોની ગોઠવણી ચોક્કસ હોતી નથી. પરિણામે બધીજ દિશાઓમાં એકંદર ગોઠવણ સમતુલ્ય બને છે. તેથી કોઈપણ દિશામાં કોઈપણ ભૌતિક ગુણધર્મનું મૂલ્ય એક સરખુ રહે છે.

​​​​​​​

​​​​​​​સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થો સ્વભાવે વિષમદૈશિક (anisotropic) હોય છે એટલે કે એક જ સ્ફટિકમાં જુદી જુદી દિશામાં માપેલા તેમના ભૌતિક ગુણધર્મો જેવાં કે વિદ્યુતીય અવરોધ અથવા વક્રીભવનાંકના મૂલ્યો અલગ અલગ હોય છે. આ જુદી જુદી દિશાઓમાં કણોની જુદી-જુદી ગોઠવણને લીધે ઉદભવે છે. આ બાબત ઉપરની આકૃતિમાં દર્શાવેલ છે. આ આકૃતિ બે પ્રકારના પરમાણુઓની સાદી દ્વિપરિમાણીય ભાતની ગોઠવણી દર્શાવે છે. આકાર પ્રતિબળ (shearing stress)ના અવરોધ જેવા યાંત્રિક ગુણધર્મો આકૃતિમાં દર્શાવ્યા મુજબ બે દિશાઓમાં તદ્દન જુદા હોઈ શકે. CD દિશામાં વિકૃતિ બે જુદા-જુદા પ્રકારના પરમાણુઓ ધરાવતી હરોળને દૂર કરે છે. જ્યારે AB દિશામાં એક પ્રકારના પરમાણુઓ ધરાવતી હરોળ દૂર થાય છે.


સહસંયોજક અથવા જાળીદાર ઘન પદાર્થો વિશે નોંધ લખો.

Hide | Show

જવાબ : અધાતુઓના સ્ફટિકમય ઘન પદાર્થોનો વિશાળ પ્રકાર સ્ફટિકમાં સમગ્રપણે નજીક નજીકના પરમાણુઓ વચ્ચે સહસંયોજક બંધની રચનાથી પરિણમે છે. તેઓને બૃહદ (giant) અણુ પણ કહેવામાં આવે છે. સહસંયોજક બંધ પ્રબળ હોય છે અને સ્વભાવે દિશામય (directional) હોય છે. આથી પરમાણુઓ તેમના સ્થાનમાં ખૂબ પ્રબળતાથી જકડાયેલા રહે છે. આવા ઘન પદાર્થો ઘણા સખત અને બરડ હોય છે. તેમને ખૂબ જ ઊંચા ગલનબિંદુ હોય છે અને ગલન પામતાં પહેલા વિઘટન પણ પામી શકે છે. તેઓ વીજરોધક છે અને વિદ્યુત પ્રવાહનું વહન કરતા નથી. હીરો (diamond) (આકૃતિ 1.3) અને સિલિકોન કાર્બાઇડ આવા ઘન પદાર્થોના વિશિષ્ટ ઉદાહરણો છે. તેમ છતાં ગ્રેફાઈટ (આકૃતિ 1.4) પણ આ પ્રકારના સ્ફટિકવર્ગમાં સમાવિષ્ટ છે પણ તે પોચું છે અને વિદ્યુતનું વાહક છે.

​​​​​​​

​​​​​​​તેના અપવાદરૂપ ગુણધર્મો તેમની વિશિષ્ટ રચનાને (આકૃતિ 1.4) કારણે હોય છે. કાર્બન પરમાણુઓ જુદા જુદા સ્તરમાં ગોઠવાયેલા હોય છે અને દરેક પરમાણુ બીજા ત્રણ પડોશી પરમાણુ સાથે તે જ સ્તરમાં સહસંયોજક રીતે બંધિત હોય છે. દરેક પરમાણુનો ચોથો સંયોજકતા ઇલેક્ટ્રોન જુદા જુદા સ્તરોની વચ્ચે હાજર છે અને આજુબાજુ ફરી શકવા માટે મુક્ત હોય છે. આ મુક્ત ઇલેક્ટ્રોન ગ્રેફાઈટને વિદ્યુતનો સુવાહક બનાવે છે. જુદા જુદા સ્તર એક બીજાની ઉપરસરકી (slide) શકે છે. આ બાબત ગ્રેફાઈટને પોચું ઘન અને સારુ ઊંજણ (lubricant) બનાવે છે.


ઘન પદાર્થના વર્ગીકૃત થયેલા પ્રત્યેક પ્રકારના ગુણધર્મોને દર્શાવો.

Hide | Show

જવાબ :


એકમ કોષ, સ્ફટિક લેટિસ અને લેટિસ બિંદુ વિશે સમજૂતી આપો.

Hide | Show

જવાબ : એકમ કોષ :

        પદાર્થના નાનામાં નાના કણને પરમાણુ અથવા અણુ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે જ રીતે ઘન પદાર્થના સ્ફટિકને ઓળખવા માટેના નાનામાં નાના કણને એકમ કોષ કહે છે.

સ્ફટિક લેટિસ :

        આવા એકમ કોષ ત્રિપરિમાણીય રીતે સમગ્ર દિશામાં એકબીજા સાથે ગોઠવાય છે અને સ્ફટિક રચના બનાવે છે તેને ‘સ્ફટિક લેટિસ’ કહે છે.

        આકૃતિમાં દર્શાવ્યા મુજબ સ્ફટિકમય રચનામાં પ્રત્યેક સ્થાન અથવા બિંદુ પર ગોઠવવામાં આવતા મોટીફ (પરમાણુ, અણુ કે આયન) ને લેટિસ બિંદુ કહે છે. આ લેટિસ બિંદુઓની ત્રિપરિમાણીય ગોઠવણીથી સ્ફટિક લેટિસનું નિર્માણ થાય છે તથા પ્રત્યેક લેટિસ બિંદુએ મોટીફની ગોઠવણી ત્રિપરિમાણીય રીતે કરતા સ્ફટિક ઘનની રચના થાય છે. ત્રિપરિમાણીય લેટિસની કુલ 14 શક્યતાઓ છે. તેમને બ્રેવીસ લેટિસ કહે છે. લેટિસ બિંદુઓની અવકાશીય ગોઠવણીથી વિવિધ પ્રકારના લેટિસ ઉદ્દભવે છે. નીચેની આકૃતિમાં દર્શાવ્યા મુજબ બે જુદાજુદા લેટિસમાં બિંદુઓની ગોઠવણી દર્શાવે છે.

​​​​​​​


દ્વિપરિમાણ અને ત્રિપરિમાણ માં રહેલા એકમ કોષની ખાસિયતો જણાવો.

Hide | Show

જવાબ : દ્વિપરિમાણમાં બાજુની લંબાઈ ‘a’ અને ‘b’ તથા આ બાજુઓ વચ્ચેનો ખૂણો ધરાવતા સમાંતરબાજુ ચતુષ્કોણને એકમ કોષ તરીકે પસંદ કરવામાં આવે છે. દ્વિપરિમાણોમાં શક્ય એકમ કોષો નીચેની આકૃતિમાં દર્શાવેલા છે.

​​​​​​​

નીચેની આકૃતિમાં ત્રિપરિમાણીય સ્ફટિક લેટિસનો એક ભાગ તથા તેનાં એકમ કોષ દર્શાવ્યા છે.

​​​​​​​

 

ત્રિપરિમાણીય સ્ફટિક રચનામાં એકમ કોષની લાક્ષણિકતાઓ :

(i) તેના પરિમાણો તેની ત્રણ ધારો a, b અને c છે. આ ધારો પરસ્પર લંબ હોઈ પણ શકે અથવા ના પણ હોઈ શકે.

(ii) ધારો વચ્ચેના ખૂણા α (b અને c વચ્ચે), β (a અને c વચ્ચે) અને (a અને b વચ્ચે) આમ છ પ્રાચલો a, b, c, α, β અને  એકમ કોષની લાક્ષણિકતાઓ છે.

        એક વિશિષ્ટ એકમકોષના આ પ્રાચલ નીચેની આકૃતિમાં દર્શાવેલ છે.

​​​​​​​


સાત પ્રકારની સ્ફટિક પ્રણાલીના શક્ય વિચલન, અક્ષીય અંતર, અક્ષય ખૂણા ઉદાહરણ સહિત જણાવો.

Hide | Show

જવાબ : ફેન્ચ ગણિત શાસ્ત્રી બ્રેવિસે દર્શાવ્યું કે માત્ર 14 જ શક્ય ત્રિપરિમાણીય લેટાઈસો છે. તેને બ્રેવિસ લેટાઈસ કહે છે. જેની યાદી નીચેના ટેબલમાં દર્શાવેલ છે.

​​​​​​​

બ્રેવિસ લેટિસના 14 પ્રકારના એકમ કોષો.

​​​​​​​


ફલક કેન્દ્રિત એકમ કોષ (fcc) માં રહેલ કુલ ઘટક કણોની સંખ્યાની ગણતરી કરી સમજાવો.

Hide | Show

જવાબ : ફલક કેન્દ્રિત સમઘનીય (fcc) એકમ કોષ બધા જ ખૂણાઓ પર પરમાણુ ધરાવે છે અને સમઘનના બધા જ ફલકોના કેન્દ્ર પર એક પરમાણુ છે. આકૃતિ 1.15માં જોઈ શકાય છે કે દરેક પરમાણુ જે ફલકકેન્દ્ર પર સ્થાન ધરાવે છે. તે એકમ કોષના બે નજીકના ફલક વચ્ચે ભાગીદારી કરે છે અને માત્ર ½ ભાગ દરેક પરમાણુનો તે એકમ કોષની ભાગીદારી કરે છે.

        આકૃતિ 1.16(a) ખુલ્લી રચના (b) અવકાશ ભરતી નમૂનો અને (c) એકમ કોષ છે તેમાં સમાવિષ્ટ એકમ કોષના પરમાણુનો વાસ્તવિક ભાગ દર્શાવે છે. આમ ફલક કેન્દ્રિત સમઘનીય (fcc) એકમકોષમાં :

(i) 8 ખૂણાના પરમાણુઓ પરમાણુ પ્રતિ એકમ                 પરમાણુ

(ii) 6 ફલક કેન્દ્રિત પરમાણુઓ પરમાણુ પ્રતિ એકમ કોષ        પરમાણુઓ

 પરમાણુઓની કુલ સંખ્યા પ્રતિ એકમ કોષ                પરમાણુઓ

​​​​​​​


દ્વિપરિમાણમાં સંવૃત સંકુલન સમજાવો.

Hide | Show

જવાબ : દ્વિ-પરિમાણીય સંવૃત સંકુલિત રચના સંવૃત સંકુલિત ગોળાની હારની થપ્પી (stacking) અથવા ગોઠવણી (placing) કરીને રચી શકાય છે. આને બે જુદી જુદી રીતે કરી શકાય.

(i) બીજી હરોળને પ્રથમ હરોળના સંપર્કમાં એવી રીતે ગોઠવવામાં આવે છે કે બીજી હરોળના ગોળાનો પ્રથમ હરોળના ગોળાની બરાબર જ ઉપર ગોઠવાયેલા હોય છે. બંને હરોળના ગોળાઓ ઊભી રીતે અને આડી રીતે બરોબર ગોઠવાયેલા (aligned) હોય છે. જો આપણે પ્રથમ હરોળને ‘A’ પ્રકારની હરોળ કહીએ અને બીજી હરોળ જો બરાબર પ્રથમ હરોળ જેવી જ હોય તો તેને પણ આપણે ‘A’ પ્રકારની હરોળ કહીએ. આ જ પ્રમાણે આપણે બીજી વધારે હરોળ પ્રથમ હરોળના જેવી જ ગોઠવી શકીએ અને AAA પ્રકારની ગોઠવણ આકૃતિ 1.18 (a)માં દર્શાવ્યા પ્રમાણે મેળવી શકીએ.

​​​​​​​

 

આ ગોઠવણમાં દરેક ગોળો તેના ચાર પડોશીના દરેક ગોળા સાથે સંપર્કમાં હોય છે. આથી દ્વિ-પરિમાણીય સવર્ગ આંક 4 છે. વળી, ચારેય તદ્દન નજીકના પડોશી ગોળાના કેન્દ્રોને જોડીએ, તો એક ચોરસ રચાશે. આથી આ સંકુલનને દ્વિ-પરિમાણમાં ચોરસ સંવૃત સંકુલન કહે છે.

(ii) બીજી હરોળ પહેલી હરોળ પર સાંતરિત (staggered) રીતે ગોઠવીએ જેથી ગોળાઓ પહેલી હરોળના ગોળાઓ વચ્ચેના અવનમનમા (ખાડામાં) (depression) ગોઠવાય. જો ગોળાઓની પ્રથમ હરોળને A પ્રકારની કહીએ અને બીજી હરોળ જે હવે અલગ છે તેને B પ્રકારની કહીએ. જ્યારે ત્રીજી હરોળ બીજી હરોળની નજીકમાં સાંતરિત રીતે પ્રથમ હરોળની બરોબર જેમ જ ગોઠવીએ તો આ હરોળને પણ ‘A’ પ્રકારની કહી શકાય. આ જ પ્રમાણે ચોથી હરોળને એવી રીતે ગોઠવીએ કે તે બીજી હરોળની ઉપર બરોબર રીતે ગોઠવાય (B પ્રકાર) આથી આ ગોઠવણી ABAB પ્રકારની થશે. આ ગોઠવણમાં મુક્ત જગ્યાનું પ્રમાણ ઓછું છે અને તેથી આ સંકુલન ચોરસ સંવૃત સંકુલન કરતાં વધારે સક્ષમ (efficient) છે. દરેક ગોળો તેની પડોશના છ ગોળા સાથે સંપર્કમાં છે અને તેથી દ્વિ-પરિમાણીય સવર્ગ આંક 6 છે. આ છ ગોળાના કેન્દ્રો ષટ્કોણના(hexagon) ખૂણાઓ પર હોય છે આકૃતિ 1.18 (b). આથી આ પેકિંગને દ્વિ-પરિમાણીય ષટકોણીય સંવૃત સંકુલન કહે છે. આકૃતિ 1.18 (b)માં જોઈ શકાય છે કે તેમાં કેટલાક છિદ્રો (void) (ખાલી અવકાશ) છે. આ આકારમાં ત્રિકોણીય છે. ત્રિકોણીય છિદ્રો બે પ્રકારના હોય છે. એક હરોળમાં ત્રિકોણના શિરોબિંદુ ઊંચી તરફ (upward) હોય છે અને બીજા સ્તરમાં નીચેની તરફ (downward) હોય છે.


ઘન પદાર્થોમાં જોવા મળતી ઈલેકટ્રોન સમૃદ્ધ અશુદ્ધિ વિશે સવિસ્તાર વર્ણવો.

Hide | Show

જવાબ : સિલિકોન અને જર્મેનિયમ આવર્ત કોષ્ટકના 14મા સમૂહમાં સમાવિષ્ટ છે અને તેમને દરેકને ચાર સંયોજકતા ઈલેકટ્રોન હોય છે. તેમના સ્ફટિકમાં દરેક પરમાણુ ચાર સહસંયોજક બંધ પડોશી સાથે બનાવે છે. જ્યારે તેમનું સમૂહ 15 ના તત્વો જેવા કે P અથવા As જે સંયોજકતા કોષમાં પાંચ ઈલેક્ટ્રોન ધરાવે છે તેના વડે ડોપિંગ કરવામાં આવે છે ત્યારે તે સિલિકોન અથવા જર્મેનિયમના કેટલાક લેટિસ સ્થાનો રોકે છે. પાંચમાંથી ચાર ઈલેકટ્રોન સિલિકૉનના ચાર પડોશી પરમાણુ સાથે સહસંયોજક બંધ બનાવવામાં વપરાય છે. પાંચમો ઈલેક્ટ્રૉન વધારાનો છે અને તે વિસ્થાનીકૃત થાય છે.

​​​​​​​

​​​​​​​આ વિસ્થાનિકૃત ઈલેક્ટ્રૉન ડોપ કરેલા સિલિકૉન (અથવા જર્મેનિયમ) ની વાહકતા વધારે છે. અહિયા, વાહકતાનો વધારો ઋણભારિત ઈલેકટ્રોનને કારણે હોય છે. તેથી જ ઈલેકટ્રૉન સમૃદ્ધ અશુદ્ધિ સાથે ડોપ કરેલા સિલિકોન n-પ્રકારનો અર્ધવાહક કહેવાય છે.


ઘન પદાર્થોમાં જોવા મળતી ઈલેકટ્રોન ઊણપ ધરાવતી અશુદ્ધિ વિશે સવિસ્તાર વર્ણવો.

Hide | Show

જવાબ : સિલિકોન અથવા જર્મેનિયમને સમૂહ 13ના તત્વો જેવા કે B, A1 અથવા Ga જે ત્રણ સંયોજતા ઇલેક્ટ્રોન ધરાવે છે તેમની સાથે ડોપ કરી શકાય છે. તે જગ્યા જ્યાં ચોથો ઇલેક્ટ્રોન ગૂમ થયેલો છે તેને ઇલેક્ટ્રોન છિદ્ર (hole) અથવા ઇલેક્ટ્રૉન રિક્તતા (vacancy) કહે છે (નીચેની આકૃતિ).

​​​​​​​

​​​​​​​પડોશી પરમાણુમાંથી ઇલેક્ટ્રોન આવીને આ ઇલેક્ટ્રોન છિદ્રને ભરી દે છે પણ આમ કરવામાં તેના પોતાના મૂળ સ્થાનમાં ઇલેક્ટ્રોન છિદ્ર છોડી દે છે. જો આ પ્રમાણે બને તો એવું દેખાશે કે ઇલેક્ટ્રોન છિદ્ર નહિ ભરાયેલા ઇલેક્ટ્રોન છિદ્રની વિરુદ્ધ દિશામાં જશે. વિદ્યુતીય ક્ષેત્રની અસર હેઠળ, ઇલેક્ટ્રોન ધનભાર ધરાવતી પ્લેટ તરફ ઇલેક્ટ્રોન છિદ્ર દ્રારા જશે પણ એમ દેખાશે કે ઇલેક્ટ્રોન છિદ્ર ધનભાર વડે રોકાયેલા છે અને તે ત્રકણભારિત પ્લેટ તરફ ખસશે આ પ્રકારના અર્ધવાહક p-પ્રકારના અર્ધવાહક કહેવાય છે.


There are No Content Availble For this Chapter

Take a Test

Choose your Test :

ઘન અવસ્થા

રસાયણ વિજ્ઞાન

Browse & Download GSEB Books For ધોરણ ૧૨ All Subjects

The GSEB Books for class 10 are designed as per the syllabus followed Gujarat Secondary and Higher Secondary Education Board provides key detailed, and a through solutions to all the questions relating to the GSEB textbooks.

The purpose is to provide help to the students with their homework, preparing for the examinations and personal learning. These books are very helpful for the preparation of examination.

For more details about the GSEB books for Class 10, you can access the PDF which is as in the above given links for the same.