GSEB Solutions for ધોરણ ૦૯ Gujarati

જવાબ : વાતાવરણમાં ધુમ્મસ હવાના પ્રદૂષણ તરફ સંકેત કરે છે.

જવાબ : લાઈકેન હવામાં રહેલ સલ્ફર ડાયોક્સાઈડ સ્તર પ્રત્યે વધારે સંવેદનશીલ હોય છે.

જવાબ : વનસ્પતિમાં થતી ઉત્સ્વેદન ક્રિયા જલચક્રમાં ફાળો આપે છે.

જવાબ : નાઇટ્રોજનચક્ર નિવસનતંત્રમાં જોવા મળતું સૌથી અગત્યનું પોષક ચક્ર છે.

જવાબ : વાતાવરણમાં એકત્રિત બાષ્પના સંઘનનથી વરસાદ પડે છે.

જવાબ : ક્લોરીન અને ફ્લોરિનયુક્ત કાર્બનિક સંયોજનનું નામ ક્લોરોફ્લુરોકાર્બન (CFC) છે અને તેના વડે ઓઝોનસ્તરમાં ઘટાડો થાય છે.

જવાબ : ગ્લુકોઝ

જવાબ : લાઈકેન – જળપ્રદૂષકના નિર્દેશક

જવાબ :

જવાબ : વનસ્પતિઓ, લાઈકેન

જવાબ : જીવન માટે આવશ્યક તાપમાન, વધુ માત્રામાં પાણી અને આહાર (ખોરાક) ની જરૂરિયાત હોય છે. પૃથ્વી પર સજીવોની મૂળભૂત આવશ્યકતાઓની પૂર્તિ માટે સૂર્યમાંથી ઊર્જા અને પૃથ્વી પર રહેલા પાણી, વાયુઓ અને અન્ય પરિબળો પર આધારિત છે અને આ પરિબળો સરળતાથી ઉપલબ્ધ છે. આથી પૃથ્વી પર જીવન આવેલુ છે.

જવાબ : પૃથ્વી પર જીવન માટે જરૂરી અજૈવિક ઘટકો : હવા (વાયુ), પાણી (જળ) અને ભૂમિ. અજૈવ ઘટકો વડે રચાતા આવરણ : (1) વાતાવરણ (વાયુ – આવરણ) સમગ્ર પૃથ્વીને કામળા કે ચાદરની જેમ ઢાંકતા વાયુ કે હવાના આવરણને વાતાવરણ કહે છે. (2) જલાવરણ : પૃથ્વીનો 75 % ભાગ પાણીનો બનેલો છે. તેમાં ભૂગર્ભીય જળનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ સમગ્રને જલાવરણ કહે છે. (3) મૃદાવરણ : પૃથ્વીનું સૌથી ઉપરનું સ્તર ખડકો અને ભૂમિ વડે રચાયેલું છે. તેને મૃદાવરણ કહે છે.

જવાબ : જવાવરણ : જીવનને આશ્રય / આધાર આપતા પૃથ્વીનાં ગાઢ આવરણો વાતાવરણ, મૃદાવરણ અને જલાવરણ એકબીજામાં ભળી જઈને જીવનની સંભાવના શક્ય બનાવે છે, તેને જીવાવરણ કહેવામા આવે છે. જીવંત ઘટકો ત્યાં જ જોવા મળે છે, જ્યાં આ ત્રણેય આવરણો આવેલાં હોય છે. જીવાવરણમાં જૈવિક ઘટકો તરીકે સજીવો (વનસ્પતિઓ, પ્રાણીઓ, અને સૂક્ષ્મ જીવો) અને અજૈવિક ઘટકો તરીકે હવા, પાણી અને ભૂમિનો સમાવેશ થાય છે.

જવાબ : પૃથ્વી પર જીવન છે, કારણ કે પૃથ્વીની ફરતે ચાદરની જેમ ઢાંકતી હવાનું આવરણ – વાતાવરણ આવેલું છે. હવામાં સજીવ જીવનનાં નિભાવ માટે નાઇટ્રોજન, ઓક્સિજન અને કાર્બન ડાયોક્સાઈડ આવેલા છે. જેમાં 21 % ઓક્સિજન અને 0.03 % કાર્બન ડાયોક્સાઈડ છે. પૃથ્વી પર હવાના ઘટકો પૃથ્વી પરના જીવનમાં પરિણમે છે. શુક્ર તેમજ મંગળ જેવા ગ્રહો પર વાતાવરણનો મુખ્ય ઘટક કાર્બન ડાયોકસાઈડ 95 થી 97 % છે. સજીવ જીવન માટે શ્વસન માટે જરૂરી એવો ઓક્સિજન પ્રાપ્ત ન હોવાથી ત્યાં જીવન નથી.

જવાબ : તટિય ક્ષેત્રોમાં દિવસે જમીન ઝડપથી ગરમ થતાં ત્યાં રહેલી હવા ગરમ થઈ ઉપર તરફ જતાં નીચા દબાણના ક્ષેત્ર અને રાત્રિ દરમિયાન જમીન ઝડપથી ઠંડી પડતાં ઊંચા દબાણના ક્ષેત્ર સર્જાય છે.

જવાબ : તટિય ક્ષેત્રોમાં રાત્રિના સમયે હવાની દિશા જમીન તરફથી દરિયા તરફની હોય છે.

જવાબ : પૃથ્વી પરના જળસ્ત્રોતમાં દિવસના સમયે પાણીનો ભાગ ગરમ થાય છે ત્યારે ખૂબ વધારે માત્રામાં પાણીની બાષ્પ બને છે. આ બાષ્પ હવામાં વહે છે. પાણીની બાષ્પ કેટલીક માત્રામાં વિવિધ પ્રકારની જૈવિક ક્રિયાઓના કારણે વાતાવરણમાં જાય છે.         સૂર્ય – ઉષ્માથી હવા ગરમ થાય છે. આ ગરમ હવા પાણીની બાષ્પને લઈને ઉપરની તરફ જાય છે.         જેમ જેમ હવા ઉપર તરફ ઊઠે છે તેમ તેમ તેનું વિસ્તરણ થતાં તે ઠંડી પડે છે. ઠંડી હવામાં રહેલી પાણીની બાષ્પ નાનાં બિંદુઓમાં ફેરવાય છે. હવામાં તરતા ધૂળના રજકણો અને અન્ય દ્વવ્યો પાણીનાં નાનાં બિંદુઓને તેમની ફરતે એકત્રિત કરે છે. મોટા પ્રમાણમાં પાણીનાં નાનાં બિંદુઓ એકત્રિત થતાં વાદળો બંધાય છે. પાણીના નાનાં બિંદુઓની સંઘનનની પ્રક્રિયાથી પાણીનાં બિંદુઓ કદમાં વધે છે. પાણીનાં બિંદુઓનું વજન વધવાથી તે જમીન પર વરસાદ સ્વરૂપે પડે છે.         ક્યારેક હવાનું તાપમાન ખૂબ જ ઓછું થઈ જાય ત્યારે હિમવર્ષા કે કરાના સ્વરૂપમાં રૂપાંતરિત થાય છે.

જવાબ : શુક્ર અને મંગળ ગ્રહના વાતાવરણમાં 95 – 97 % સુધી કાર્બન ડાયોકસાઈડ છે. જ્યારે પૃથ્વીના વાતાવરણમાં 0.03 % કાર્બન ડાયોકસાઈડ છે. પૃથ્વીના વાતાવરણમાં નાઇટ્રોજન, ઑક્સીજન, પાણીની બાષ્પ વગેરે હાજર છે. જ્યારે શુક્ર અને મંગળ ગ્રહોના વાતાવરણમાં નાઇટ્રોજન, ઓક્સિજન ગેરહાજર છે.

જવાબ : વાતાવરણની હવા ઉષ્માની મંદ વાહક હોવાથી પૃથ્વીના તાપમાને દિવસના સમયે અને સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન લગભગ નિયત રાખે છે. આ ઉપરાંત ઓઝોનસ્તરને કારણે વાતાવરણ એક કમળા કે ચાદરની જેમ કાર્ય કરે છે.

જવાબ : પૃથ્વીના જુદા જુદા વિસ્તારોમાં વાતાવરણની હવા અસમાન રીતે ઉષ્ણ (ગરમ) થતાં અસમાન દબાણના ક્ષેત્રો સર્જાય છે. આવા વધુ દબાણવાળા ક્ષેત્ર અને ઓછા દબાણવાળા ક્ષેત્ર હવાની ગતિ (પવન)નું કારણ બને છે.

જવાબ : દિવસના સમયે તળાવ, સરોવર, નદી, દરિયાના પાણીનું બાષ્પીભવન થતાં પાણીની બાષ્પ બને છે. પાણીની બાષ્પ ગરમ હવા સાથે વાતાવરણમાં ઊંચે જાય છે. ચોક્કસ ઊંચાઈએ હવા ઠંડી પડતાં, પાણીની બાષ્પ સંઘનન પામી પાણીનાં નાનાં ટીપાંમાં ફેરવાય છે. આ રીતે વાદળોનું નિર્માણ થાય છે.

જવાબ : હવાના પ્રદૂષણ તરફ દોરી જતી મનુષ્યની ત્રણ પ્રવૃતિઓ : (1) વાહનોના ધુમાડા, (2) ઉધોગોમાંથી મુક્ત થતાં ધુમાડા અને (3) કોલસો, પેટ્રોલિયમ પદાર્થો જેવા અશ્મિ બળતણનું દહન.

જવાબ : પૃથ્વીની સપાટીનો મોટો ભાગ પાણી ધરાવે છે. પાણી સપાટી ઉપરાંત ભૂમિમાં અને કેટલાક પ્રમાણમાં પાણીની બાષ્પ સ્વરૂપે વાતાવરણમાં હોય છે.

જવાબ : પ્રાણીઓમાં પાણીની જરૂરિયાત / મહત્વ : (1) પ્રાણીઓમાં બધી કોષીય પ્રક્રિયાઓ પાણીના માધ્યમમાં થાય છે. (2) આપણા શરીરમાં કે કોષોમાં થતી બધી પ્રક્રિયાઓ માટે જરૂરી પદાર્થો પાણીમાં દ્વાવ્ય (ઓગળેલા) હોય છે. (3) શરીરના એક ભાગથી બીજા ભાગમાં પદાર્થોનું સંવહન (વહન) દ્વાવ્ય અવસ્થામાં થતું હોવાથી પ્રાણીઓ તેમના શરીરમાં પાણીની માત્રાને સંતુલિત રાખે છે. (4) સ્થળજ પ્રાણીઓને જીવન ટકાવવા માટે મીઠા (શુદ્વ) પાણીની જરૂર રહેલી છે, કારણ કે ખારા પાણીમાં રહેલા ક્ષારનું વધારે પ્રમાણ તેમના શરીર સહન કરી શકતા નથી.

જવાબ : પાણીની પ્રાપ્યતાનું મહત્વ : (1) પાણીની પ્રાપ્યતા પ્રત્યેક જાતિના વર્ગને એક ચોક્કસ વિસ્તારમાં જીવિત રહેવા માટે સક્ષમ બનાવે છે. (2) તે માત્ર સજીવસંખ્યાનું નિર્ધારણ કરતા નથી, પરંતુ જે – તે વિસ્તારની જૈવવિવિધતાનું પણ નિર્ધારણ કરે છે. (3) પાણીની પ્રાપ્યતા જે - તે વિસ્તારમાં જીવન માટેનું આવશ્યક પરિબળ છે. (4) જે – તે સ્થળે જીવનની સંભાવના નક્કી કરતો મહત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત પાણી છે.

જવાબ : સજીવોને નીચેની પ્રવૃતિઓ માટે પાણીની જરૂરિયાત હોય છે : (1) બધી કોષીય પ્રક્રિયાઓ માટે પાણી જરૂરી છે. (2) શરીરમાં વિવિધ પદાર્થો પાણીમાં દ્વાવ્ય સ્થિતિમાં વહન પામે છે. (3) પ્રાણીઓમાં ઉત્સર્ગ દ્વવ્યોના નિકાલ માટે પાણી જરૂરી છે. (4) વનસ્પતિઓમાં પ્રકાશસંશ્લેષણ માટે પાણી જરૂરી છે.

જવાબ : અમારા શહેરમાં શુદ્વ પાણીનો પ્રાપ્ય સ્ત્રોત સાબરમતી નદી ઉપરાંત શેઢી કેનાલ અને નર્મદા કેનાલ છે.

જવાબ : હા, (1) સુએઝ કચરો, (2) ઉધોગોનો કચરો, (3) અંધશ્રદ્વાને કારણે પૂજાની સામગ્રી નદીના પાણીમાં પધરાવવી તથા (4) મૂર્તિઓના વિસર્જન તેમજ અસ્થિવિસર્જન નદીના પાણીમાં કરવાથી પાણીના સ્ત્રોત પ્રદૂષિત થાય છે.

જવાબ : પૃથ્વીના સૌથી બહારના ઘન પડને ભૂમિ કહે છે. ભૂમિમાં રહેલા ખનીજો સજીવોને જુદા જુદા પ્રકારના પોષક તત્વો પૂરા પાડે છે.         શરૂઆતમાં ખનીજ તત્વો મોટા પથ્થરોરૂપે હોય છે. તેના પર આબોહવાનાં પરિબળો – સૂર્યપ્રકાશ, પાણી, પવનની અસરો થતાં પથ્થરોનું વિઘટન સૂક્ષ્મ કણોમાં થાય છે. ભૂમિ – નિર્માણમાં લાઈકેન જેવા સજીવો પણ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. આમ, પિતૃખડકો પર અજૈવ અને જૈવ પરિબળોની અસરથી ભૂમિનું નિર્માણ થાય છે.

જવાબ : આધુનિક ખેતીમાં રાસાયણિક ખાતરો અને જંતુનાશકોનો વધુ માત્રામાં અને લાંબા સમય સુધી ઉપયોગ કરવાથી ભૂમિ – પ્રદૂષણ થાય છે. આ ઉપરાંત, ભૂમિ પરથી વનસ્પતિ આવરણો દૂર કરવાથી ભૂમિ – પ્રદૂષણ થાય છે.         વધુ પડતા ખાતર અને જંતુનાશકોના ઉપયોગથી ભૂમિના સૂક્ષ્મ જીવો નાશ પામે છે અને ભૂમિની સંરચનાનો નાશ થાય છે. હ્યુમસ બનાવવામાં મદદરૂપ તેમજ પોષક દ્રવ્યોના પુન:ચક્રીયકરણમાં મદદરૂપ અળસિયાનો પણ નાશ થઈ શકે છે.         જો ટકાઉ (નિભાવપાત્ર) કૃષિ ન કરવામાં આવે, તો ઉપજાવ ભૂમિ ખૂબ ઝડપથી પડતર (બિનઉપજાવ) ભૂમિમાં પરિવર્તન પામે છે. ઉપયોગી ઘટકો ભૂમિ પરથી દૂર થવાની અને અન્ય હાનિકારક પદાર્થો ભૂમિમાં ભળી જવાને કારણે ભૂમિની ફળદ્રુપતા ઘટે છે. તેથી તેના પર આવેલી જૈવવિવિધતા નાશ પામે છે.

જવાબ : એક સ્થળે જોવા મળતી ભૂમિ લાંબા સમયનાં અંતે નિર્માણ પામેલી હોય છે. પરંતુ ભૂમિને એક સ્થાને નિર્માણ કરવા માટે જવાબદાર કેટલાક પરિબળો (દા. ત., પવન, પાણી) તેને કોઈ બીજા સ્થાને સ્થળાંતરિત કરવા માટે જવાબદાર હોઇ શકે છે.         ભૂમિ પર જ્યારે વનસ્પતિ આવરણો ન હોઈ ત્યારે તીવ્ર પવન કે પાણીના તીવ્ર પ્રવાહથી ભૂમિના કણો સ્થળાંતરિત થઈ શકે છે. આ રીતે ભૂમિના બધા કણો સ્થળાંતર થવાથી કઠણ (મજબૂત) પથ્થર બહાર આવે છે અને ભૂમિ નષ્ટ થાય છે. કારણ કે પથ્થર પર વનસ્પતિ ઉગવાની પ્રક્રિયા નહિવત થાય છે.

જવાબ : સૂર્યપ્રકાશ, પાણી, લાઈકેન વડે મુક્ત થતાં દ્રવ્યો વડે પથ્થરો પર તિરાડો પડે છે અને મોટી થતી જાય છે. તેના પર પવન અને પાણીની અસરથી નાના કણોમાં વિઘટન થઈ ભૂમિનું નિર્માણ થાય છે.

જવાબ : ભૂમિનું ક્ષરણ એ તીવ્ર પવન અને ઝડપથી વહેતા પાણી વડે ભૂમિનું ઉપરનું સ્તર દૂર થવાની ક્રિયા છે.

જવાબ : ક્ષરણને રોકવા અને ઓછું કરવા માટે કઈ કઈ રીતો : (1) વૃક્ષારોપણ, (2) ઘાસની રોપણી, (3) ખેતરની ફરતે પાળા બનાવવા અને પાણી નિકાલની યોગ્ય વ્યવસ્થા કરવી, (3) નદીકિનારે મોટા પથ્થરોની આડશો ગોઠવવી, (5) પર્વતીય વિસ્તારોમાં ધાબા ખેતી (Terrace farming) પદ્ધતીનો ઉપયોગ કરવો.

જવાબ : જીવાવરણના જૈવિક અને અજૈવિક ઘટકોની વચ્ચે થતી આંતરક્રિયા વડે જીવાવરણ ગતિશીલ અને સ્થાયી બને છે.         આ આંતરક્રિયા વડે જીવાવરણનાં વિવિધ ઘટકોની વચ્ચે પદાર્થ (નાઇટ્રોજન, ઓક્સિજન, કાર્બન, પાણી) અને ઊર્જાનું સ્થળાંતર થાય છે.

જવાબ : ગ્રીનહાઉસ એટલે ઉષ્ણ કટિબંધીય વનસ્પતિઓને ઠંડા વાતાવરણમાં ઉષ્મા જાળવી ગરમ રાખવા માટે તૈયાર કરાતા કાચના બંધ આવરણો.  ગ્રીનહાઉસ અસર : કેટલાક વાયુઓ (દા. ત., ) પૃથ્વીમાંથી ઉષ્માને તેના બહારના વાતાવરણમાં જતી રોકે છે. આ પ્રકારના વાયુઓનો પૃથ્વીના વાતાવરણમાં વધારો સમગ્ર પૃથ્વીના / વિશ્વના સરેરાશ તાપમાનને વધારે છે. આ પ્રકારની અસરને ગ્રીનહાઉસ અસર કહે છે.

જવાબ : પર્યાવરણનાં વિવિધ સ્તરો : વાતાવરણ, જલાવરણ, મૃદાવારણ અને જૈવાવરણ.

જવાબ : વાયુ ઉષ્માનો મંદવાહક હોવાથી પૃથ્વીના વાતાવરણના સરેરાશ તાપમાનને દિવસ દરમિયાન સ્થિર રાખે છે.

જવાબ : પૃથ્વી પર તાપમાન અને દબાણના તફાવતને લીધે પવન (હવાની ગતિ) સર્જાય છે.

જવાબ : શુક્ર અને મંગળ ગ્રહના વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઈડ 95 – 97 % પ્રમાણમાં હોય છે.

જવાબ : સજીવોમાં યુકેરિયોટિક કોષો અને ઘણા બધા પ્રોકેરિયોટિક કોષો માટે ગ્લુકોઝના અણુઓ તોડીને ઊર્જા પ્રાપ્ત કરવા માટે ઓક્સિજનની આવશ્યકતા છે.

જવાબ : ચંદ્ર પર તાપમાન  ની વચ્ચે રહે છે.

જવાબ : ઘણા દરિયાઈ પ્રાણીઓ પાણીમાં ઓગળેલ  માંથી કાર્બોનેટ બનાવી, તેના વડે તેમનું કવચ બનાવે છે.

જવાબ : હવાની બધા પ્રકારની ગતિ વૈવિધ્યસભર વાતાવરણીય પ્રક્રિયાઓનું પરિણામ છે.

જવાબ : પૃથ્વીની પરિભ્રમણ ગતિથી અને પવનના માર્ગમાં આવતી પર્વતીય શૃંખલાઓથી હવા અવરોધાય છે.

જવાબ : વાતાવરણમાં પાણીનાં ટીપાંને જમા કરવા હવામાં રહેલા ધૂળના રજકણ અને અન્ય નિલંબિત કણ કેન્દ્વસ્થ કણના સ્વરૂપમાં કાર્ય કરે છે.

જવાબ : અલાહાબાદથી ઉત્તર તરફ આવતા પવનોની દિશા હિમાલયના કારણે બદલાય છે.

જવાબ : જ્યારે વાતાવરણની હવાનું તાપમાન ખૂબ ઓછું થઈ જાય છે, ત્યારે પાણીનાં ટીપાં હિમવર્ષા કે કરાના સ્વરૂપમાં ક્યારે અવક્ષેપિત થાય છે.

જવાબ : ભારતમાં ભૂમિવિસ્તારમાં મોટા ભાગે વરસાદ દક્ષિણ – પશ્ચિમ કે ઉત્તર – પૂર્વી વરસાદી પવનોને કારણે થાય છે.

જવાબ : હવાના પ્રદૂષણમાં મુખ્યત્વે નાઇટ્રોજન અને સલ્ફરના ઓકસાઈડનું વધારે પ્રમાણ જવાબદાર છે.

જવાબ : પ્રદુષિત હવામાં શ્વાસ લેવાથી કેન્સર, હૃદયરોગ, એલર્જી જેવા રોગો થવાની સંભાવનાઓ વધે છે.

જવાબ : વરસાદના પાણીમાં હવાઈ પ્રદૂષકો નાઇટ્રોજન અને સલ્ફર ઓકસાઈડ ભળવાથી એસિડવર્ષા થાય છે.

જવાબ : લાઈકેન સજીવ (સહજીવી વનસ્પતિ સમૂહ) હવાઈ પ્રદૂષકના નિર્દેશક તરીકે છે.

જવાબ : જૈવવિવિધતા માટે પાણીની પ્રાપ્યતા, તાપમાન, ભૂમિની પ્રકૃતિ વગેરે પરિબળો મહત્વનાં છે.

જવાબ : ઊંચા જળાશયમાં સપાટીના અને અંદરના સ્તરના પાણી ઠંડુ હોય છે, કારણ કે સપાટીનું પાણી સૂર્ય – ઉષ્મા વડે ગરમ થાય છે.

જવાબ : પાણીના તાપમાનમાં અચાનક પરીવર્તન પ્રત્યે વિવિધ પ્રકારનાં પ્રાણીનાં ઈંડા અને ડિભ્ભ સંવેદનશીલ હોય છે.

જવાબ : ભૂમિ – નિર્માણમાં સૂર્ય, પાણી, પવન જેવા અજૈવ પરિબળો મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.

જવાબ : હ્યુમસ ભૂમિમાં મળી આવતા સડેલા કે ગળી ગયેલા સજીવોના ટુકડા કે સડતા કાર્બનિક પદાર્થો છે.

જવાબ : ભૂમિ – નિર્માણમાં મોસ પથ્થરને વધારે પ્રમાણમાં તોડે છે. મોટાં વૃક્ષોના મૂળ પથ્થરોની તિરાડોમાં જઈ તિરાડોને વધારે ને વધારે પહોળી કરે છે.

જવાબ : ભૂમિની ગુણવત્તા તેમાં આવેલા હ્યુમસના પ્રમાણ અને તેમાં મળી આવતા સૂક્ષ્મ જીવોને આધારે નક્કી કરવામાં આવે છે.

જવાબ : ભૂમિમાં મળી આવતાં ખનીજ પોષક તત્વો ભૂમિ ક્યા પથ્થરોમાંથી બની છે, તેના પર નિર્ભર કરે છે.

જવાબ : ભૂમિકણો, હ્યુમસ અને સૂક્ષ્મ જીવો ધરાવતા ભૂમિના ઉપરના સ્તરને ઉપરિ – ભૂમિ કહે છે.

જવાબ : અળસિયા ભૂમિના પોષક દ્વવ્યોના પુન: ચક્રીયકરણમાં અને હ્યુમસ બનાવવામાં મદદરૂપ છે.

જવાબ : મોટા પાયે જંગલોના નાશથી જૈવવિવિધતાનો નાશ થાય છે અને ભૂમિનું ધોવાણ થાય છે.

જવાબ : જીવાવરણના જૈવિક અને અજૈવિક ઘટકો વચ્ચેની આંતરક્રિયાથી વિવિધ દ્રવ્યો (પદાર્થો) અને ઊર્જાનું સ્થળાંતર થાય છે.

જવાબ : નાઇટ્રોજન એ પ્રોટીન, ન્યુક્લિઈક એસિડ (DNA અને RNA), કેટલાક વિટામિન્સ, આલ્ક્લોઈડ, યૂરિયા વગેરે જૈવિક અણુઓના બંધારણીય ઘટક તરીકે જોવા મળે છે.

જવાબ : શિમ્બી કુળની વનસ્પતિઓના મૂળમાં નાઇટ્રોજન સ્થાપન કરતા બેક્ટેરિયા (રાઈઝોબિયમ) એક વિશિષ્ટ પ્રકારની સંરચના બનાવે છે, તેને મૂળગંડિકા કહે છે.

જવાબ : ઓઝોન સૂર્યમાંથી આવતાં હાનિકારક વિકિરણોને શોષી પૃથ્વીની સપાટી પર પહોંચતા રોકે છે.

જવાબ : એન્ટાર્કટિક ઉપરના ઓઝોનસ્તરમાં ગાબડાં મળી આવ્યાં છે.

જવાબ : પૃથ્વી માટે સૌથી મોટો ઊર્જાસ્ત્રોત સૂર્ય છે.

જવાબ : શિમ્બી કુળની વનસ્પતિઓની મૂળગંડિકાઓમાં નાઇટ્રોજન સ્થાપન કરતાં બેક્ટેરિયા હોય છે.

જવાબ : રાત્રે સમુદ્ર કાંઠે પવનની ગતિ જમીનથી સમુદ્ર તરફ હોય છે.

જવાબ : સજીવ શરીરની રચના કરતાં બધાં જ કાર્બનિક સંયોજનોના બંધારણનાં મૂળતત્વો કાર્બન, હાઈડ્રોજન, ઓક્સિજન છે.

જવાબ : લાઈકેન તેની વૃદ્વિ દરમિયાન સ્ત્રાવ ખડકોની સપાટીને પાઉડર સ્વરૂપમાં ફેરવી નાખે છે.

જવાબ : ઓઝોનસ્તરના વિઘટન માટે જવાબદાર રસાયણ CFC છે.

જવાબ : બેક્ટેરિયા ઓક્સિજનની હાજરીમાં નાઇટ્રોજન સ્થાપનની પ્રક્રિયા કરતા નથી.

જવાબ : ચંદ્રની સપાટી પરનું તાપમાન  હોય છે.

જવાબ : વાતાવરણમાં ઓક્સિજન પાછો મેળવવાની ક્રિયા પ્રકાશસંશ્લેષણ છે.

જવાબ : વિશ્વના સરેરાશ તાપમાનનો વધારો દર્શાવતી અસરને ગ્રીનહાઉસ અસર કહે છે.

જવાબ : અશ્મિ બળતણના વધારે દહનથી વાતાવરણમાં  નું પ્રમાણ વધતું જાય છે.

જવાબ : ભૂમિમાં જોવા મળતા સડતા કાર્બનિક પદાર્થો હ્યુમસ છે.

જવાબ : કાગળ ઉધોગમાં ઉત્પન્ન થતાં ઝેરી પદાર્થોમાં પારાના ક્ષાર હોઈ શકે છે.

જવાબ : શિયાળામાં હવાના પ્રદૂષકો સાથે પાણી સંઘનિત થતાં ધુમ્મસ સર્જાય છે.

જવાબ : શુક્ર અને મંગળ ગ્રહોના વાતાવરણમાં  95 % થી 97 % સુધી હોય છે.

જવાબ : શુક્ર અને મંગળના વાતાવરણનો મુખ્ય ઘટક કાર્બન ડાયોક્સાઈડ છે.

જવાબ : વાતાવરણ સમગ્ર પૃથ્વીને કમળા કે ચાદરની જેમ ઢાંકે છે.

જવાબ : વાતાવરણ પૃથ્વીના સરેરાશ તાપમાને દિવસના સમયે અને સમગ્ર વર્ષમાં લગભગ નિયત રાખે છે.

જવાબ : હવા, ભૂમિ અને પાણી ઉષ્મીય વિકિરણના કારણે ગરમ થાય છે.

જવાબ : હવામાં રહેલા ધૂળના રજકણ અને બીજા નિલંબિત કણ કેન્દ્રસ્થ કણના સ્વરૂપમાં કાર્ય કરે છે.

જવાબ : સમુદ્રના કિનારે દિવસ દરમિયાન પવનની દિશા સમુદ્રથી જમીન તરફની હોય છે.

જવાબ : સળગ્યા વગરના કાર્બન કણ નિલંબિત કણ તરીકે હોય તેને હાઈડ્રોકાર્બન કહે છે.

જવાબ : લાઈકેન નામના સજીવ સહજીવી વનસ્પતિ સમૂહ છે.

જવાબ : જળાશયમાં ઉપરની સપાટીના પાણી કરતાં અંદરના સ્તરનું પાણી ઠંડુ હોય છે.

જવાબ : વીજળીના ચમકારાના સમયે ઊંચા તાપમાને અને ઊંચા દબાણે નાઇટ્રોજન, નાઇટ્રોજન ઓકસાઈડમાં ફેરવાય છે.

જવાબ : શિમ્બી કુળની વનસ્પતિઓના મૂળમાં નાઇટ્રોજન સ્થાપન કરતા બેક્ટેરિયા મૂળગંડિકા નામની વિશિષ્ટ સંરચના બનાવે છે.

જવાબ : ઘણાં પ્રાણીઓના બાહ્ય અને અંત: કંકાલ કાર્બોનેટ ક્ષારોથી બનતા હોય છે.

જવાબ : ઓઝોનસ્તરના વિઘટન માટે CFC જવાબદાર છે.

જવાબ : કાર્બનના મૂળભૂત સ્વરૂપ હીરો અને ગ્રેફાઇટ છે.

જવાબ : કાર્બન ડાયોક્સાઈડના સ્થાપનની મુખ્ય રીત પ્રકાશસંશ્લેષણ છે.

જવાબ : વાતાવરણમાં તત્વીય ઓક્સિજન સમાન્ય રીતે દ્વિપરમાણ્વીય અણુ સ્વરૂપે જોવા મળે છે, પરંતુ વાતાવરણના ઉપરના ભાગમાં ઓક્સિજનના ત્રણ પરમાણુ ધરાવતો અણુ જોવા મળે છે. તેને ઓઝોન અણુ  કહે છે.         ઓક્સિજનના દ્વિપરમાણ્વીય અણુથી વિપરીત ઓઝોન ઝેરી હોય છે. પરંતુ ઓઝોન પૃથ્વીની સપાટીથી દૂર છે. તે સૂર્યમાંથી આવતા હાનિકારક વિકિરણો (UV – અલ્ટ્રાવાયોલેટ કિરણો) નું શોષણ કરી પૃથ્વીની સપાટી પર પહોંચતા રોકે છે. આ રીતે સજીવો માટે લાભદાયક છે.

જવાબ : જલચક્રમાં પાણી પ્રવાહી, ઘન અને વાયુ અવસ્થામાં મળી આવે છે.

જવાબ : પ્રોટીન અને ન્યુક્લિઈક એસિડ.

જવાબ : પરિવહન માટે, રસોઈ માટે અને ઉધોગોમાં અશ્મિ બળતણનો ઉપયોગ.

જવાબ : ગ્રીનહાઉસ અસર : કેટલાક વાયુઓ (દા.ત., ) પૃથ્વીમાંથી ઉષ્માને તેના બહારના વાતાવરણમાં જતી રોકે છે. આ પ્રકારના વાયુઓનો પૃથ્વીના વાતાવરણમાં વધારો સમગ્ર પૃથ્વીના / વિશ્વના સરેરાશ તાપમાનને વધારે છે. આ પ્રકારની અસરને ગ્રીનહાઉસ અસર કહે છે.

જવાબ : વાતાવરણમાં ઓક્સિજન મૂળ સ્વરૂપે અને કાર્બન ડાયોક્સાઈડ સ્વરૂપે મળી આવે છે.

જવાબ : જીવન માટે વાતાવરણની આવશ્યતા : (1) વાતાવરણ પૃથ્વીની ફરતે રક્ષણાત્મક ચાદર છે. (2) વાતાવરણના મુખ્ય ઘટક નાઇટ્રોજન, ઓક્સિજન, કાર્બન ડાયોકસાઈડ સજીવોમાં કાર્બનિક સંયોજનનાં બંધારણમાં આવશ્યક છે. (3) સુકોષકેન્દ્રી અને ઘણા બધા આદિકોષકેન્દ્રી કોષોમાં ગ્લુકોઝને તોડી ઊર્જા પ્રાપ્ત કરવા વાતાવરણના ઓક્સિજન જરૂરી છે. (4) લીલી વનસ્પતિઓ પ્રકાશસંશ્લેષણ ક્રિયામાં વાતાવરણના કાર્બન ડાયોકસાઈડનો ઉપયોગ કરી ગ્લુકોઝ બનાવે છે. (5) પૃથ્વીના સરેરાશ તાપમાનને નિયત રાખતા માટે વાતાવરણની આવશ્યકતા છે.

જવાબ : જીવન માટે પાણીની આવશ્યકતા : (1) સજીવ કોષો કે શરીરમાં થતી બધી જ જૈવિક ક્રિયાઓ પાણીની હાજરીમાં થાય છે. (2) જીવન માટે અગત્યના પદાર્થો પાણીમાં દ્વાવ્ય સ્વરૂપમાં સજીવ શરીરના એક ભાગથી બીજા ભાગ સુધી વહન પામે છે. (3) બધા સજીવોને જીવિત રહેવા દેહમાં પાણીની નિયત માત્રા જાળવી રાખતી જરૂરી છે. (4) જળચર સજીવોના વસવાટ માટેનું માધ્યમ પાણી છે.

જવાબ : બધા સજીવો પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે જમીન પર નિર્ભર છે. વનસ્પતિઓ જમીનમાંથી મૂળ વડે પાણી અને ખનીજ દ્રવ્યોનું શોષણ કરે છે. કેટલાક પ્રાણીઓ ભૂમિમાં દર બનાવીને વસે છે. આપણા ખોરાક માટેની કૃષિ – પ્રવૃતિ જમીન પર નિર્ભર છે.         પાણીમાં રહેવાવાળા સજીવો ભૂમીય સ્ત્રોતોથી સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર નથી. પાણીના પ્રવાહ સાથે ભૂમીય સ્ત્રોતનાં વિવિધ દ્રવ્યો દ્વાવ્ય સ્વરૂપે પાણીમાં રહેવાવાળા સજીવોને પ્રાપ્ત થાય છે.

જવાબ : હા, હવામાનસંબંધી રિપોર્ટમાં મુખ્યત્વે તાપમાન, ભેજ અને પવનની ગતિ આધારે અગાઉનાં વર્ષોના રિપોર્ટ સાથે સરખામણી કરી ઋતુના પૂર્વાનુમાન કરી શકાય છે.

જવાબ : હા, વાહનોનો ઉપયોગ તેમજ અશ્મિ બળતણનો ઉપયોગ ઘટાડી, વધારે ઉછેર અને ભૂમિ પર વનસ્પતિ આવરણ વધારી, ઉધોગોમાં ઉત્પન્ન થતા હાનિકારક દ્રવ્યોને બિનહાનિકારક સ્વરૂપમાં ફેરવ્યા બાદ મુક્ત કરી, કૃષિ – પ્રવૃતિમાં રાસાયણિક ખાતર અને જંતુનાશકોનો મર્યાદિત ઉપયોગ કરી પ્રદૂષણના સ્તરને ઘટાડી શકાય.

જવાબ :

ગ્રીનહાઉસ અસર	ઓઝોનનું વિઘટન
1. ગ્રીનહાઉસ અસરથી વૈશ્વિક તાપમાનમાં વધારો થઈ રહ્યો છે.	1. ઓઝોનસ્તરના વિઘટનથી સૂર્યનાં હાનિકારક વિકિરણો (UV કિરણો) નો પૃથ્વીના પર્યાવરણમાં પ્રવેશ થવા લાગ્યો છે.
2. તે માટે વાતાવરણમાં  નું વધારે પ્રમાણ જવાબદાર છે.	2. તે માટે વાતાવરણમાં સ્થિર અવસ્થામાં હાજર CFC જવાબદાર છે.
3. વધુ વૃક્ષો ઉગાડી  નું પ્રમાણ ઘટાડી ગ્રીનહાઉસ અસરને નિયંત્રિત કરી શકાય છે.	3. CFC જૈવિક પ્રક્રિયા વડે વિઘટન પામતું ન હોવાથી તેનો વપરાશ અને ઉત્પાદન બંધ કરતું તે જ એકમાત્ર ઉપાય છે.

જવાબ : સુકોષકેન્દ્રી સજીવકોષોમાં અને ઘણા આદિકોષકેન્દ્રી સજીવકોષોમાં જારક શ્વસનની ક્રિયા વડે સર્જાતો  અને અશ્મિ બળતણના દહનથી સર્જાતો  વાતાવરણમાં ઉમેરતો જાય છે. આમ છતાં, વાતાવરણમાં  ખૂબ ઓછા પ્રમાણમાં હોય છે. તેનું મુખ્ય કારણ લીલી વનસ્પતિ વડે થતી પ્રકાશસંશ્લેષણ ક્રિયા છે. પ્રકાશસંશ્લેષણમાં  નો ઉપયોગ કરી ગ્લુકોઝનું નિર્માણ કરાય છે. આ ઉપરાંત ઘણાં બધાં દરિયાઈ પ્રાણીઓ દરિયાના પાણીમાં ઓગળેલ માંથી કાર્બોનેટ બનાવી તેમનું કવચ બનાવે છે. આમ, વાતાવરણમાં નું પ્રમાણ નિયંત્રિત થાય છે.

જવાબ : આબોહવાના નિયંત્રણમાં વાતાવરણનો ફાળો મહત્વનો છે. વાતાવરણના વાયુ ઉષ્માના મંદવાહક હોવાથી સરેરાશ તાપમાને દિવસ દરમિયાન સ્થિર રાખે છે. વાતાવરણ દિવસ. સમય અને તાપમાનમાં થતા અચાનક વધારાને પણ અટકાવે છે. રાત્રિ દરમિયાન બાહ્ય વાતાવરણમાં  ઉષ્મા મુક્ત થવાની ક્રિયાને પણ ધીમી પાડે છે. આથી રાત્રિના તાપમાનમાં થતો નોંધપાત્ર ઘટાડો અટકે છે.         પૃથ્વી પર વાતાવરણ આવેલું હોવાથી દિવસ અને રાત્રિના તાપમાનમાં મોટો તફાવત સર્જાતો નથી. પરંતુ ચંદ્ર પર વાતાવરણનો અભાવ હોવાથી દિવસ અને રાત્રિના તાપમાનનું યોગ્ય નિયંત્રણ જળવાતું નથી. આથી ચંદ્ર પર તાપમાન  રહે છે.

જવાબ : જીવન માટે પાણીની આવશ્યકતા : (1) સજીવ કોષો કે શરીરમાં થતી બધી જ જૈવિક ક્રિયાઓ પાણીની હાજરીમાં થાય છે. (2) જીવન માટે અગત્યના પદાર્થો પાણીમાં દ્રવ્ય સ્વરૂપમાં સજીવ શરીરના એક ભાગથી બીજા ભાગ સુધી વહન પામે છે. (3) બધા સજીવોને જીવિત રહેવા દેહમાં પાણીની નિયત માત્રા જાળવી રાખતી જરૂરી છે. (4) જળચર સજીવોના વસવાટ માટેનું માધ્યમ પાણી છે.

જવાબ : દિવસ દરમિયાન સમુદ્ર પરની હવા કરતાં જમીન પરની હવા વધુ ઝડપથી ગરમ થાય છે. આ ગરમ હવા ઉપરની તરફ ઊઠે છે. આથી જમીન પર ઓછા દબાણનો વિસ્તાર ઉત્પન્ન થાય છે. સમુદ્ર પરની હવા ધીમેથી ગરમ થતી હોવાથી ત્યાં વધારે દબાણનો વિસ્તાર સર્જાય છે. હવાની ગતિ વધારે દબાણ ધરાવતા વિસ્તારથી ઓછા દબાણ ધરાવતા વિસ્તાર તરફ થાય છે.  દિવસ દરમિયાન આ રીતે દરિયાઈ પવનની દિશા સમુદ્રથી જમીન તરફ હોય છે.         રાત્રે જમીન તેમજ સમુદ્ર બંને શીતળ થાય છે. પરંતુ પાણી કરતાં જમીન વધુ ઝડપથી શીતળ થાય છે. આથી જમીન પરની હવા સમુદ્વના પાણી પરની હવા કરતાં વધુ શીતળ થતાં વધારે દબાણવાળા વિસ્તારનું સર્જન થાય છે. આ કારણે રાત્રિ દરમિયાન જમીનના પવનની દિશા જમીનથી સમુદ્ર તરફ હોય છે.

જવાબ : કોલસા અને પેટ્રોલિયમ પદાર્થો જેવા અશ્મિ બળતણમાં નાઇટ્રોજન અને સલ્ફર હોય છે. અશ્મિ બળતણનું દહન થાય ત્યારે નાઇટ્રોજન અને સલ્ફરના ઓકસાઈડ ઉત્પન્ન થઈ વાતાવરણમાં ઉમેરાય છે. આ વાયુઓ શ્વાસમાં લેવા નુકસાનકારક છે. તેઓ વાતાવરણમાં વરસાદના પાણીમાં ભળી એસિડવર્ષા કરે છે. અશ્મિ બળતણના દહનથી વાતાવરણમાં નું પ્રમાણ વધતું જાય છે, તે ગ્રીન હાઉસ અસર સર્જે છે. અશ્મિ બળતણના દહનથી હવામાં નિલંબિત કણોનું પ્રમાણ વધતાં વાતાવરણ ધૂંધળું બને છે. આ સમસ્યાઓના નિયંત્રણ માટે અશ્મિ બળતણનો તાકીદે ઉપયોગ ઘટાડવો જરૂરી છે.

જવાબ : શિમ્બી કુળની વનસ્પતિઓના મૂળમાં નાઇટ્રોજન સ્થાપન કરતા (રાઈઝોબિયમ) બેક્ટેરિયા વિશિષ્ટ પ્રકારની સંરચના – મૂળગંડિકા બનાવે છે. મૂળગંડિકામાં આ બેક્ટેરિયા વાતાવરણના નાઇટ્રોજનનું સ્થાપન કરી વનસ્પતિને નાઇટ્રેટ, નાઈટ્રાઈટ સરળતાથી પ્રાપ્ત કરાવે છે. શિમ્બી વનસ્પતિઓ કુદરતી રીતે નાઇટ્રોજન પ્રાપ્ત કરતી હોવાથી તેમના ઉછેર માટે નાઇટ્રોજનયુક્ત ખાતર ઉમેરવા જરૂરી નથી.

જવાબ : પૃથ્વીનું સૌથી બહારનું પડ ભૂમિ તરીકે ઓળખાય છે. ભૂમિ – નિર્માણમાં પર્યાવરણનાં અજૈવ પરિબળો સૂર્યપ્રકાશ, પાણી, પવન વગેરે મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. સૂર્યપ્રકાશની ઉષ્માથી દિવસે ગરમ થતાં પથ્થરોનું વિસ્તરણ થાય છે અને રાત્રિ દરમિયાન ઠંડા થતાં સંકોચન પામે છે. પરિણામે પથ્થરોમાં તિરાડો સર્જાય છે. આ તિરાડોમાં પાણી પ્રવેશતાં તે પહોળી થાય છે. ઝડપથી વહેતું પાણી પથ્થરોના નાના – મોટા કણોને નીચે લઈ જાય છે, ત્યારે પથ્થરો સાથે ઘસાતાં આ કણો નાના કદના થઈ ભૂમિકણોમાં ફેરવાય છે. પવનની અસરથી પણ પથ્થરો ઘસારો અનુભવે છે અને નાના કણોનું નિર્માણ થાય છે. આમ, ભૂમિ – નિર્માણમાં અજૈવ પરિબળો પથ્થરો પર વિઘટક અસરો સર્જી ભૂમિકણોનું નિર્માણ કરે છે.

જવાબ : મહાનગરોમાં વાહનવ્યવહાર વધારે હોય છે. વાહનોમાં પેટ્રોલિયમ પદાર્થોનો અશ્મિ બળતણરૂપે ઉપયોગ થાય છે. અશ્મિ બળતણના દહનથી વાતાવરણમાં નિલંબિત કણો (દહન પામ્યા વગરના કાર્બન કણ) હાઈડ્રોકાર્બનરૂપે જમા થાય છે. નિલંબિત કણોની માત્રામાં વધારો થતાં વાતાવરણ ધૂંધળું બને છે. શિયાળાની ઋતુમાં આ કણો પાણી સાથે સંઘનન પામી ધુમ્મસ સર્જે છે. આથી થોડે દૂર સુધી જોવામાં પણ મુશ્કેલી પડે છે. આથી મહાનગરોમાં શિયાળાની સવારમાં વાહન અકસ્માતો વધે છે.

જવાબ : શ્વસન ક્રિયા બધા જ સજીવોમાં જોવા મળે છે. તેમાં શર્કરા (ગ્લુકોઝ) નું મોટા ભાગે  ના ઉપયોગ વડે દહન થતાં  મુક્ત થાય છે. પ્રકાશસંશ્લેષણ ક્લોરોફિલ ધરાવતા સજીવોમાં જ  જોવા મળે છે. આ ક્રિયામાં  નો ઉપયોગ થાય છે અને શર્કરા (ગ્લુકોઝ) નું નિર્માણ તેમજ  મુક્ત થાય છે.         આમ, ઓક્સિજનચક્રમાં ના ચક્રીયકરણમાં  નો વપરાશ કરતી ક્રિયા શ્વસન અને  ના સ્ત્રોત તરીકે પ્રકાશસંશ્લેષણ છે. જ્યારે કાર્બનચક્રમાં C ના ચક્રીયકરણમાં  નો વપરાશ કરતી ક્રિયા પ્રકાશસંશ્લેષણ અને  ના સ્ત્રોત તરીકે શ્વસન છે.         આથી શ્વસન અને પ્રકાશસંશ્લેષણ ક્રિયા કાર્બનચક્ર અને ઓક્સિજનચક્રમાં ખૂબ જ મહત્વની છે.

જવાબ :  મુક્ત કરતી બે ક્રિયાઓ : (1) સુકોષકેન્દ્રી (યુકેરિયોટિક) કોષો અને ઘણા આદિકોષકેન્દ્રી (પ્રોકેરિયોટિક) કોષોની ક્રિયાશીલતા માટે ઊર્જા મેળવવા ગ્લુકોઝનું ની હાજરીમાં મંદદહન કરાય છે, તેને કોષીય શ્વસન કહે છે. આ ક્રિયામાં  મુક્ત થાય છે.

  ઊર્જા

(2) દહન (Combustion) પ્રક્રિયામાં  વપરાય છે અને  મુક્ત થાય છે. માનવની પ્રવૃતિ જેવી કે ઈંધણ (બળતણ) સળગાવી ઊર્જા પ્રાપ્ત કરવી અને જંગલોમાં લાગતી આગનો દહનની ક્રિયામાં સમાવેશ થાય છે.

 નો ઉપયોગ કરતી ક્રિયાઓ : (1) પ્રકાશસંશ્લેષણ દરમિયાન લીલી વનસ્પતિઓ કાર્બન ડાયોકસાઈડનું સ્થાપન કરી ગ્લુકોઝ નિર્માણ કરે છે.

જવાબ : આબોહવાના નિયંત્રણમાં વાતાવરણનો ફાળો :

દા.ત.: ચંદ્ર અને પૃથ્વી બંને સૂર્યથી સમાન અંતરે આવેલાં છે, છતાં ચંદ્વની સપાટી પર વાતાવરણ ન હોવાથી તાપમાન  રહે છે.

જવાબ : ગરમ દિવસ પછી સાંજના સમયે પવનની ઠંડી લહેરથી અને ગરમ હવામાનના અમુક દિવસો પછી વરસાદથી આપણને રાહત મળે છે. આ ઘટનાઓ વાતાવરણમાં વાયુઓ ગરમ થવાની અને પાણીની વરાળ બનવાની ક્રિયાઓનુ પરિણામ છે.

​​​​​​​

જવાબ : હવાનું પ્રદૂષણ : હવામાં હાનિકારક પદાર્થોના ઉમેરવાથી તેની ગુણવત્તામાં થતા ઘટાડાને હવાનું પ્રદૂષણ કરે છે.

જવાબ : પાણીમાં હાનિકારક પદાર્થોનો ઉમેરો થતાં તે ઉપયોગ માટે નકામું બને તેને જળ – પ્રદૂષક કહે છે.

જવાબ : જળ – પ્રદૂષણની અસરો નીચે મુજબ છે :

જવાબ : ભૂમિ – નિર્માણ માટે જવાબદાર બાબતો (પરિબળો) : અજૈવ (સૂર્ય, પાણી, પવન) અને જૈવ (લાઈકેન).

જવાબ : ભૂમિ એક મિશ્રણ છે. તેના બંધારણમાં વિવિધ કદના ભૂમિકણો, ખનીજ પોષક તત્વો, હ્યુમસ, સૂક્ષ્મ જીવો, અળસિયા વગેરે આવેલાં છે.

જવાબ : જળસ્ત્રોતમાંથી પાણીનું બાષ્પીભવન થતાં બાષ્પ વાતાવરણમાં જાય છે અને આ બાષ્પ ઠંડી પડી વરસાદના સ્વરૂપમાં પાણી પૃથ્વીની સપાટી પર પડે છે અને નદીઓ વડે પાણી સમુદ્રમાં જાય છે. તેને જલચક્ર કહે છે.

​​​​​​​

જવાબ : નિવસનતંત્રમાં જોવા મળતું સૌથી અગત્યનું પોષણચક્ર નાઇટ્રોજનચક્ર છે.

        નાઇટ્રોજનનું સ્થાપન ( સ્થાપન) : બધા સજીવો મુક્ત નાઇટ્રોજનનો સીધો ઉપયોગ કરી શકતા નથી. આથી વાતાવરણના નાઇટ્રોજનનું તેના ક્ષારોમાં રૂપાંતર થવાની ક્રિયાને નાઇટ્રોજન સ્થાપન કહે છે.

(1) રાસાયણિક નાઇટ્રોજન સ્થાપન : આકાશમાં વીજળીના ચમકારા વડે ઊંચા તાપમાને અને ઊંચા દબાણે વાયુરૂપમાં  નું તેના ઓકસાઈડ  માં સ્થાપન થાય છે. આ ઓકસાઈડ પાણીમાં દ્વાવ્ય થઈ નાઈટ્રિક એસિડ અને નાઇટ્રસ એસિડરૂપે વરસાદના પાણી સાથે મૃદાવરણ અને જલાવરણમાં પ્રવેશે છે ત્યારે વિવિધ સજીવો વડે તેનો ઉપયોગ થાય છે.

(2) જૈવ નાઇટ્રોજન સ્થાપન : રાસાયણિક  સ્થાપન કરતાં જૈવ  સ્થાપન અનેક ગણું વધારે હોય છે. તેમાં સજીવો ભાગ લે છે.

        શિમ્બી કુળની વનસ્પતિઓ (કઠોળ) ના મૂળમાં વિશિષ્ટ પ્રકારની સંરચના – મૂળગંડિકામાં રહેલા સહજીવી બેક્ટેરિયા રાઈઝોબિયમ, ભૂમિમાં રહેલા કેટલાક મુક્તજીવી બેક્ટેરિયા નાઇટ્રોજન સ્થાપનની ક્ષમતા ધરાવે છે. આ સજીવો વાતાવરણના  નું એમોનિફિકેશન ક્રિયા વડે એમોનિયા () માં રૂપાંતર કરે છે.

​​​​​​​

જૈવ ઘટકોમાં  નું વહન : એમોનિયમ, નાઇટ્રેટ કે નાઇટ્રાઇટનું વનસ્પતિઓ શોષણ કરી તેમને એમીનો એસિડમાં ફેરવે છે. એમીનો એસિડનો ઉપયોગ પ્રોટીન – નિર્માણમાં થાય છે.

 નો ભૌતિક પર્યાવરણમાં પુન:પ્રવેશ : જ્યારે વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓનું મૃત્યુ થાય છે ત્યારે મૃતદેહ ભૂમિમાં ઉમેરાય છે. ભૂમિમાં રહેલા કેટલાક બેક્ટેરિયા વિવિધ સંયોજનમાં આવેલા નાઇટ્રોજનનું નાઇટ્રાઇટ અને નાઇટ્રેટમાં રૂપાંતર કરી ભૂમિમાં પાછા મુક્ત કરાય છે. તેમનો વનસ્પતિઓ ફરી ઉપયોગ કરી શકે છે.

જવાબ : પૃથ્વી પર કાર્બન ઘણાં વિવિધ સ્વરૂપોમાં મળી આવે છે. હીરા અને ગ્રેફાઇટમાં તે મૂળભૂત સ્વરૂપે મળી આવે છે.

​​​​​​​

વાતાવરણના  નો ઉપયોગ : ક્લોરોફિલ ધરાવતા બધા સજીવો સૂર્યપ્રકાશની હાજરીમાં કાર્બન ડાયોકસાઈડનો ઉપયોગ કરી પ્રકાશસંશ્લેષણની ક્રિયા વડે તેનું ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતર કરે છે.

         વાતાવરણમાં  નો ઉમેરો : જીવંત સજીવોમાં ઊર્જા મેળવવાની શ્વસન પ્રક્રિયામાં ગ્લુકોઝનો ઉપયોગ થાય છે. શ્વસનની ક્રિયામાં ઓક્સિજનનો ઉપયોગ કરીને કે કર્યા વગર ગ્લુકોઝમાંથી કાર્બન ડાયોકસાઈડ ઉત્પન્ન થાય છે. આ કાર્બન ડાયોકસાઈડ વાતાવરણમાં ઉમેરાય છે.

જવાબ : સજીવ અને નિર્જીવ ઘટકો વચ્ચે થતાં  ના ચક્રીયકરણને ઓક્સિજનચક્ર કહે છે.

​​​​​​​​​​​​​​

​​​​​​​

 નો ઉપયોગ કરતી ક્રિયાઓ : વાતાવરણનો  ત્રણ પ્રક્રિયાઓ – દહનમાં, શ્વસનમાં અને નાઇટ્રોજનના ઓકસાઈડના નિર્માણમાં વપરાય છે.

        શ્વસનની ક્રિયામાં  જરૂરી છે. પરંતુ કેટલાક બેક્ટેરિયા માટે તત્વીય ઓક્સિજન ઝેર સમાન છે.

જવાબ : ઓઝોનસ્તરનું વિઘટન હાલમાં એક ગંભીર વૈશ્વિક સમસ્યા છે.

​​​​​​​

જવાબ : ભૂમિ – નિર્માણ માટે જવાબદાર બાબતો (પરિબળો) : અજૈવ (સૂર્ય, પાણી, પવન) અને જૈવ (લાઈકેન).

જવાબ :