GSEB Solutions for ધોરણ ૦૯ Gujarati

જવાબ : કોષ સજીવોના પાયાનો એકમ છે. કોષો કાર્બોદિત,પ્રોટીન, લિપીડ વગેરે વિવિધતા ધરાવતા દ્રવ્યોના બનેલા છે. ઉચ્ચ સજીવોમાં જીવંત કોષ વિવિધ જૈવિક ક્રિયાઓ દર્શાવતું ગતિશીલ સ્થાન છે. કોષોમાં સમારકામ તેમજ નવા કોષોના સર્જનની ક્રિયા સતત ચાલતી રહે છે.              આપણા અંગો અથવા પેશીઓમાં વિવિધ પ્રકારની વિશિષ્ટ ક્રિયાઓ ચાલ્યા કરે છે. દા.ત., હૃદય ધબકવાનું કાર્ય કરી રુધીર ને  શરીરમાં ફરતું રાખે છે. આ સમયે ફેફસાં શ્વાસોચ્છવાસ ક્રિયા કરે છે. મુત્રપિંડ ગાળણ દ્વારા મુત્રનિર્માણ કરે છે. મગજ વિચારે છે. આમ, શરીરમાં થતી વિવિધ પ્રક્રિયાઓ આંતરસંબંધિત છે.

જવાબ : સજીવોના શરીરમાં જુદાં જુદાં અંગો વડે થતી વિવિધ પ્રકારની વિશિષ્ટ ક્રિયાઓ સતત ચાલતી રહે છે. આ બધી પારસ્પરિક ક્રિયાઓ કરવા માટે શરીરને કાચા પદાર્થો અને શક્તિની જરૂર પડે છે. આ શક્તિ ખોરાકમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. આમ, કોષો અને પેશીઓની ક્રિયાશીલતા માટે ખોરાક જરૂરી છે.        પરંતુ અપૂરતો ખોરાક કે અપૂરતાં પોષક દ્રવ્યોને કારણે શરીરને જરૂરી શક્તિ પ્રાપ્ત થતી નથી. પરિણામ સ્વરૂપ કોષો અને પેશીઓની ક્રિયાશીલતા ઘટે છે કે અટકે છે. દા.ત., જો મુત્રપિંડ ગાળણ ન કરે, તો શરીરમાં વિષારી દ્રવ્યો જમા થાય છે. ફેફસાં યોગ્ય રીતે શ્વાસોચ્છ્વાસ ન કરે તો શરીરના કોષોને જરૂરી O₂ પ્રાપ્ત ણ થાય અનિયમિતતાથી રુધીરપરિવહન કાર્યમાં વિક્ષેપ સર્જાય છે. આ બધી પરિસ્થિતિમાં મગજ યોગ્ય રીતે વિચારી શકતું નથી. પરિણામે ચોક્કસ રોગની સ્થિતિ સર્જાય છે.                આમ, જયારે કોઈ પણ ઘટક કે કારક કોષો અને પેશીઓના યોગ્ય પ્રકારનાં કાર્યોને રોકે છે. તેનાથી શરીરની સામાન્ય ક્રિયાઓ ખોરવાય છે અને શરીરમાં રોગ પેદા થવાની સંભાવના ઉભી થાય છે.

જવાબ : સામાન્ય રોજિંદા વ્યવહારમાં સ્વાસ્થ્ય શબ્દનો વારંવાર ઉપયોગ થાય છે. ઘણીવાર આપણા માટે કે આપણા કોઈ કુટુંબીજન માટે સ્વાસ્થ્ય સારું નથી એવો વાક્યપ્રયોગ કરાય છે. આપણા શિક્ષક ઘણી વખત કહે છે : આ સ્વાસ્થ્યપ્રદ વલણ નથી. આપણા વડીલ કોઈ પડોશી કે સંબંધીને ત્યાં કે કો સામાજિક પ્રસંગે જાય છે ત્યારે પહેલાં પૂછે કે તમારું સ્વાસ્થ્ય કેવું છે? આમ, વ્યવહારમાં જો તબિયત બરાબર હોય તો સ્વાસ્થ્ય સારું છે અને જો તબિયત બરાબર ન હોય તો સ્વાસ્થ્ય સારું નથી એમ કહેવાય છે.                    આમ, સામાન્ય વ્યવહારમાં શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક કાર્ય યોગ્ય રીતે કરવાની ક્ષમતા  દ્વારા પ્રાપ્ત થતી અવસ્થાને સ્વાસ્થ્ય તરીકે મૂલવાય છે.

જવાબ : સ્વાસ્થ્ય એટલે વ્યક્તિની શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક જીવનની ક્ષમતાને પૂર્ણરૂપે સમન્વય દર્શાવતી સ્થિતિ. બધા સજીવોના સ્વાસ્થ્યનો આદહાર તેમની ફરતે આવેલા પર્યાવરણ પર રહેલો છે. દા.ત., ચક્રવાત (cyclone) દરમિયાન આપણા સ્વાસ્થયને અનેક રીતે નુકસાન થાય છે. વ્યક્તિ સમાજમાં રહે તે ખુબ અગત્યનું છે, કારણ કે સામાજિક પર્યાવરણ આપણા વ્યક્તિગત સ્વાસ્થ્ય માટે અગત્યનું છે, કારણ કે સામાજિક પર્યાવરણ આપણા વયક્તિગત સ્વાસ્થ્ય માટે અગત્યનું છે. મનુષ્યો ગામડાં, કસબા કે શહેરોમાં રહે છે. આવા રહેઠાણ  વિસ્તારોની જાહેર સ્વચ્છતા વ્યક્તિગત સ્વાસ્થ્ય માટે ખુબ મહત્વની છે. આવા વિસ્તારોનું પર્યાવરણ પણ સ્વાસ્થ્ય પર અસર કરે છે. જો આવા વિસ્તારોમાં સર્જાતા કચરાનો નિકાલ કરવામાં ન આવે, તો શેરીઓમાં કચરાના ઢગલા થઇ જાય. ગટરો ઉભરાય અને ખુલ્લામાં ગટરનાં પાણી કે અન્ય પાણી ભરાઈ રહે. તેનો નિકાલ કરવામાં ન આવે તો તે વિવિધ રોગકારો અને રોગવાહકોનાં ઉદ્ભવસ્થાન અને આશ્રયસ્થાન બની જાય. તેનાથી આપણું સ્વાસ્થ્ય જોખમવાની પૂરી શક્યતા છે. આમ, વ્યક્તિગત આરોગ્ય માટે સ્વચ્છ હવા-પાણીની સાથે જાહેર સ્વચ્છતા ખુબ અગત્યની છે.

જવાબ : શરીરમાં થતી વિવિધ ક્રિયાઓ માટે બહારથી દ્રવ્યો અને શક્તિ મેળવવા જરૂરી છે. આ શક્તિ ખોરાકમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. આથી સ્વાસ્થ્ય માટે પૂરતાં પોષક દ્રવ્યો ધરાવતો ખોરાક લેવો જરૂરી છે અને ખોરાક માટે પૈસા કમાવા જરૂરી છે. આ માટે સારું કામ કરવું જરૂરી છે. આમ, સારી આર્થિક સ્થતિ તથા કાર્ય વયક્તિગત સ્વાસ્થ્ય માટે જરૂરી બને છે.                      સ્વાસ્થ્ય માટે ખુશ રહેવું એટલું જ આવશ્યક છે. તેથી વાસ્તવમાં આપણે તંદુરસ્ત રહી શકીએ. જો કોઈની પણ સાથે આપણો વ્યવહાર સારો  પણ હોય અને એકબીજાથી લડતા કે ડરતા હોઈએ તો આપણે ખુશ અને સ્વસ્થ રહી શકતા નથી. વ્યક્તિગત સ્વાસ્થ્ય માટે સામાજિક સમાનતા અને સંવાદિતા જરૂરી છે.

જવાબ : સારા સ્વાસ્થ્ય માટેની જરૂરી શરતો નીચે મુજબ છે: (1)ગટરનું પાણી, વરસાદી પાણી અને કચરાના નિકાલ જેવી જાહેર સ્વચ્છતા દ્વારા સ્વચ્છ ભૌતિક પર્યાવરણ પૂરું પાડવામાં આવે. (2)સ્વચ્છ પીવાનાં પાણીની પ્રાપ્તિ (3)પૂરતાં અને પોષણક્ષમ ખોરાકની પ્રાપ્તિ (4)સામાજિક સમાનતા અને સંવાદિતા

જવાબ : રોગનો અક્ષરશ: અર્થ “અસ્વસ્થતા” કે “અસુવિધા” થાય છે. અંગ્રેજીમાં આ શબ્દ DIS + EASE નો અર્થ “આરામમાં ખલેલ” થાય છે. તેમ છતાં રોગ શબ્દ ખુબ માર્યાદિત અર્થમાં વપરાય છે. રોગ શબ્દનો ઉપયોગ વિશિષ્ટ અને ચોક્કસ અસ્વસ્થતા માટે થાય છે. ચોક્કસ રોગનાં લક્ષણો કે ચીહ્ન્નોનાં ફેલાવા વગર પણ અસ્વસ્થતા સંભવિત છે.           સ્વસ્થ શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક સ્થિતિને સ્વાસ્થ્ય તરીકે; જયારે કોઈ ચેપ વગરની શારીરિક સ્થિતિને રોગમુક્ત તરીકે ઓળખાવી શકાય. સ્વાસ્થય એ સમાજ અને સમુદાય સાથે સંબંધિત બાબત છે, જયારે રોગ એ વ્યક્તિગત બાબત છે.        સ્વાસ્થયનો અર્થ વ્યક્તિએ બદલાઈ શકે છે. જેમ કે, એક નૃત્યાંગનાં માટે સારા સ્વાસ્થયનો અર્થ શિષ્ટાચારપૂર્વક શરીરને સહેલાઈથી આકર્ષક મુદ્રાઓમાં વાળી શકે તે છે. જયારે વાંસળીવાદક માટે લાંબો શ્વાસ લઇ શકે જેનાથી તે પોતાની વાંસળીમાં સૂરને નિયંત્રિત કરી શકે.

જવાબ : સારા સ્વાસ્થ્યની બે આવશ્યક પરિસ્થિતિઓ : (1)શારીરિક, માનસિક અને સામાજિક રીતે સ્વસ્થ સ્થિતિ અને (2)આસપાસનું સ્વસ્થ પર્યાવરણ.

જવાબ : રોગમુક્ત રહેવા માટેની બે આવશ્યક પરિસ્થિતિઓ : (1)વ્યક્તિગત અને સામુદાયિક સ્વચ્છતા અને (2)સ્વચ્છ પર્યાવરણ

જવાબ : ના, અલગ-અલગ છે. કારણ કે વ્યકિગત રોગમુક્ત હોઈ શકે છે, પરંતુ તે માનસિક અને સામાજિક રીતે સ્વસ્થ્ય ન હોય તેવું બની શકે.

જવાબ : આપણાશરીરમાં અનેક પેશીઓ હોય છે. તે પેશીઓ આપણા શરીરના ક્રિયાત્માક અંગો કે અંગતંત્રોનું નિર્માણ કરે છે. તે શરીરના વિભિન્ન કર્યો કરે છે. પ્રત્યેક અંગતંત્રમાં ચોક્કસ અંગ વિશિષ્ટ કાર્ય સાથે સંકળાયેલા છે. જુદાં જુદાં તંત્રો જુદાં જુદાં કાર્ય સાથે સંકળાયેલા છે.                 શરીરના એક અથવા વધારે અંગ તેમજ તંત્રના કર્યો અથવા સંરચનામાં ફેરફારો થાય કે તે ખરાબ થાય ત્યારે રોગનાં લક્ષણો કે ચિહ્નો ઉદ્ભવે છે.

જવાબ : મનુષ્યમાં થતા રોગો મુખ્યત્વે બે પ્રકારનાં છે : (1)તીવ્ર રોગો : જે રોગોની શરીર પર ઝડપથી અને એકાએક અસર જોવા મળે, પરંતુ તેનો સમયગાળો ટૂંકા સમય સુધી રહે તેવા રોગોને તીવ્ર રોગો કહે છે. તેથી મનુષ્યના સ્વાસ્થ્ય ઉપર લાંબા ગાળાની કોઈ ખરાબ અસર થતી નથી. દા.ત., ખાંસી, શરદી, ટાઇફોઇડ, કોલેરા વગેરે. (2)હઠીલા રોગો : આ લાંબા ગાળાનાં રોગ છે. શરીરમાં રોગનાં લક્ષણો મહિનાઓ કે વર્ષો સુધી અથવા જિંદગીભર રહે છે. આ રોગની અસર મનુષ્યના સ્વાસ્થ્ય પર ઉગ્ર અને લાંબા ગાળાની હોય છે. દા.ત.,હાથીપગો, ક્ષય, ડાયાબીટીસ, કેન્સર, આર્થરાઈટીસ વગેરે.

જવાબ : કોઈ પણ રોગ જે આપણા શરીરનાં કોઈ ચોક્કસ ભાગના કાર્યને અસર પંહોચાડી શકે, તો તે વ્યક્તિનાં સામાન્ય સ્વાસ્થ્યને પણ અસર કરે છે. કારણ કે, સામાન્ય સ્વાસ્થ્ય માટે શરીરનાં બધાં અંગોના કાર્યોનું સામુહિક સંકલન જરૂરી છે. તીવ્ર રોગોની સ્વાસ્થ્ય પર અસરો : આ રોગો ખુબ થોડા સમય સુધી રહે છે અને સામાન્ય સ્વાસ્થ્યને અસર પહોંચડવામાં તેમને પુરતો સમય મળતો નથી. ઉદાહરણ તરીકે, શરદી ,ખાંસી (ઉધરસ). લગભગ દરેક વ્યક્તિને સમયાંતરે આ તકલીફ થતી હોય છે, પરંતુ મોટા ભાગની વ્યક્તિઓ લગભગ એક અઠવાડિયામાં સાજી થઇ જાય છે. તેનાથી શરીરના વજનમાં ઘટાડો, શ્વાશોછ્વાસમાં વધારો કે થાકનો અનુભવ વગેરે જેવી કોઈ ખરાબ અસરો સ્વાસ્થ્ય પર થતી નથી. વિધાર્થી આવી તકલીફમાં 2-4 દિવસ શાળાએ જી શકતો નથી. હઠીલા રોગોની સ્વાસ્થ્ય પર અસરો :હઠીલા રોગથી વ્યક્તિ રોગગ્રસ્ત હોય ત્યારે સ્વાસ્થ્ય પર મોટી અસર પડે છે. દા.ત., જો વ્યક્તિ ફેંફસાનાં ક્ષયથી સંક્રમિત થાય તો કેટલાંય વર્ષો બીમાર રહેવાથી તેનું વજન ઓછું થઇ જાય છે અને સતત થાકનો અનુભવ થાય છે. જો વિધાર્થી હઠીલા રોગોથી પીડાતો હોય તો અભ્યાસને સમજવામાં મુશ્કેલી પડે, શીખવાની ક્ષમતા ઘટતી જાય. હઠીલા રોગમાં દર્દી ઘણા લાંબા સમય સુધી અસ્વસ્થ રહે છે.          આમ, તીવ્ર રોગની સાપેક્ષમાં હઠીલા રોગ લોકોના સ્વાસ્થ્ય પર લાંબા સમયગાળા સુધી વિપરીત અસરો ઉત્પન્ન કરે છે.

જવાબ : મનુષ્યનું સ્વાસ્થ્ય વિવિધ કારણોથી જોખમાય છે અને રોગ થાય છે. રોગ થવાના કેટલાક કારણો નીચે મુંજબ છે: (1)આંતરિક કારણો: હૃદય, મુત્રપિંડ, યકૃત વગેરે શરીરના વિવિધ અંગોના કાર્યમાં સર્જાતી અનિયમિતતા.

• આનુવંશિક વિકૃતિ (ખામી)
• અંત:સ્ત્રાવોનું અસંતુલન
• પ્રતિકારતંત્રની અસામાન્ય ક્રિયાશીલતા. દા.ત., એલર્જી.

(2)બાહ્ય કારણો :કેટલાક રોગો બહારથી શરીરમાં પ્રવેશ કરતા ઘટકોને કારણે થાય છે.

• અસમતોલ આહાર કે અપૂરતું પોષણ.
• રોગકારક સજીવો જેવાં કે, વાઈરસ, બેક્ટેરિયા, ફૂગ,પરજીવ, કૃમિનો શરીરમાં પ્રવેશ.
• પર્યાવરણીય પ્રદુષકો.
• તમાકુ, દારુ, નશાકારક દ્રવ્યો જેવી ખોટી આદતો.

જવાબ : રોગ થવાનાં કારણોમાં એક કારણ સ્વાસ્થ્ય સારું ન હોવું તે છે. દા.ત., કોઈ બાળક વધુ પડતા ઝાડાથી પીડાય છે. આ રોગ માટેનું મુખ્ય (પ્રાથમિક) કારણ વાઈરસનો ચેપ છે અને આ વાઈરસના ચેપનો સ્ત્રોત પીવાનું પ્રદુષિત પાણી છે. પરંતુ આવું પ્રદુષિત પાણી પીનાર બધાં બાળકોને ઝાડા થતા નથી, પરંતુ કોઈ એક બાળકને જ થાય છે. આ માટે એવું કહી શકાય કે અન્ય બાળકોની સરખામણીમાં આ બાળકની રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી છે, જેથી તેમાં રોગનું જોખમ જોવા મળે છે. નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિનું કારણ આનુવંશિક ખામી કે અપૂરતું પોષણ હોઈ શકે. માત્ર આનુવંશિક ખામી કે ઓછા પોષણથી પાતળા ઝાડા થઇ શકતા નથી.પણ તે રોગના કારણમાં સહભાગી છે. આ ઉપરાંત બાળકનો પરિવાર નિવાસ કરતો હોય ત્યાં નબળી સુવિધાઓ હોવાના કારણે સ્વચ્છ પાણી ઉપલબ્ધ ન પણ હોય. આ રીતે ગરીબી અને સુવિધાઓના અભાવને કારણે બાળક બીમાર થાય છે. આમ, પ્રાથમિક કારણ અને સહાયક કારણને લીધે રોગો થાય છે અને વિવિધ પ્રકારના રોગો થવાના એક કરતા વધારે કારણો હોઈ શકે છે.

જવાબ : રોગોના ફેલવાના આધારે રોગોના બે પ્રકાર છે : (1)સંસર્ગજન્ય (ચેપી) રોગો અને (2)બિનસંસર્ગજન્ય (બિનચેપી) રોગો.

1. સંસર્ગજન્ય (ચેપી) રોગો: (1) આવા રોગો થવાનું કારણ વાઈરસ,બેક્ટેરિયા, પ્રજીવો, પૃથુકૃમિ, સુત્રકૃમિ અને ફૂગ જેવા રોગકારક સજીવ છે. (2) રોગગ્રસ્ત વ્યક્તિના સંપર્કમાં આવતી તંદુરસ્ત વ્યક્તિ આવા રોગોણો ભોગ બની શકે છે. (3) ચેપી રોગોનો ફેલાવો ઝડપી હોય છે. (4)ચેપી રોગો એક વ્યક્તિથી બીજી વ્યક્તિમાં શારીરિક સંપર્ક, હવા, પાણી, ખોરાક, કીટકો વગેરે કારકો દ્વારા પ્રસરે છે. (5) ઇન્ફ્લુએન્ઝા, કોલેરા, મરડો, કમળો, ટાઈફોઈડ, ક્ષય વગેરે ચેપી રોગો છે.
2. બિનસંસર્ગજન્ય (બીનચેપી) રોગો :(1)આવા રોગો થવાનું કારણ રોગકારક સજીવ નથી, પરંતુ જનીનિક અનિયમિતતા, મેદસ્વીતા, કસરતનો અભાવ, કુપોષણ કે વારસાગત કારણ હોય છે. (2)રોગગ્રસ્ત વ્યક્તિના સંપર્કમાં રહેતી વ્યક્તિને આ રોગ થવાનું કોઈ જોખમ નથી. (3)આવા રોગો ઝડપથી થતા કે ફેલાતા નથી. (4)બીનચેપી રોગો પ્રસરવા માટે કોઈ કારકો જવાબદાર નથી. (5)કેટલાક કેન્સર જનીનિક અનિયમિતતાને કારણે થાય છે. ઊંચું રુધિર દબાણ હોવાનું કારણ વધારે વજન હોવાનું અને કસરત ન કરવાનું છે.

             રોગોના ફેલાવાની રીતો અને ઉપચારની રીતો તેમજ સામુદાયિક સ્તર પર રોગોના નિવારણની રીતો જુદાજુદા રોગો માટે જુદી જુદી હોય છે. તે પ્રાથમિક કારણ સંસર્ગજન્ય છે કે બિનસંસર્ગજન્ય તેના પર આધાર રાખે છે.

જવાબ : પેપ્ટિકઅલ્સર જઠર અને પક્વાશયની એસીડીટીનાં કારણે થતો દુખાવો અને રુધિરસ્ત્રાવ છે. પેપ્ટિક અલ્સર થવાનાં કારણો : રહેણીકરણી, તણાવયુક્ત જીવન, ખુબ જ તીખો-તળેલો ખોરાક. રોગકારક : હેલીકોબેકટર પાયલોરી (Helicobacter pylori) નામના વક્રાકાર બેક્ટેરિયા.     આ બેક્ટેરિયા જથારના નીચલા ભાગના જોવા મળે છે અને તેમના વસવાટની આસપાસ જઠરમાં સોજાના ચિન્હનો જોવા મળે છે. ઉપચાર : રોબીન વોરેન અને બેરી માર્શલે સુચવેલા પ્રતિજૈવિક (એન્ટીબાયોટીક) ની ચોક્કસ સમય માટે સારવાર લઈને રોગમુક્ત થઇ શકાય છે.

જવાબ : (1)માથાનો દુખાવો, (2)શરદી તથા ખાંસી અને (3)શરીર કળતર- આ ત્રણ કારણ કે લક્ષણના આધારે વ્યક્તિ વિચારી શકે તે બીમાર છે અને ચિકિત્સક પાસે જવા માંગે છે.       જો આમાંથી એક પણ લક્ષણ હોય તોપણ ડોક્ટર પાસે જઈ ચોક્કસ સારવાર લેવી જોઈએ.

જવાબ : જયારે કમળો થયો હોય ત્યારે સ્વાસ્થ્ય પર ખરાબ અસર પડે છે. કારણ કે, કમળો થયો હોય ત્યારે આપણા યકૃત પર તેની ખુબ જ વિપરીત અસર થાય છે. આ બીમારી હઠીલા રોગ તરીકે ગણાય છે અને તેની લાંબા સમય સુધી સારવાર જરૂરી છે.

જવાબ : જીવસુષ્ટિમાં અનેક વિવિધતાઓ જોવા મળે છે. તેથી તેનું વર્ગીકરણ કેટલાક સમૂહોમાં કરવામાં આવ્યું છે. જુદાં જુદાં સજીવોમાં જોવા મળતા સામાન્ય લક્ષણો પરથી આ વર્ગીકરણ કરવામાં આવ્યું છે.        જે-તે રોગ માટે જવાબદાર સજીવો પણ બહોળા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. તેના પરથી રોગકારક સજીવોના વર્ગીકરણનાં પ્રકારે પાડ્યા છે:

જવાબ : જુદા જુદા ચેપી રોગો જુદા જુદા ચોક્કસ રોગકારક સજીવ વડે થાય છે. આ રોગકારકોનાં પ્રકાર અલગ હોવાથી તેમનાં લક્ષણો અલગ હોય છે.         ઉદાહરણ તરીકે, વાઈરસ કોષાતરીય પરપોષિય હોય છે. તેથી તે કોષોમાં જીવંતપણાનાં લક્ષણો દર્શાવે છે. રોગકારક બેક્ટેરિયા પરપોષી છે, પરંતુ વાઈરસથી અલગ છે. વાઈરસ, બેક્ટેરિયા અને ફૂગનું ગુણન અત્યંત ઝડપથી થાય છે. તુલનાત્મક રીતે કૃમીમાં ગુણનું ધીમું હોય છે.        વર્ગીકરણ અનુસાર વાઈરસ કરતા વિવિધ બેક્ટેરિયા એકબીજાની નજીક હોય છે. આથી વિવિધ જૈવિક પ્રક્રિયાઓ મોટા ભાગના બેક્ટેરિયામાં સમાન હોય છે. પરંતુ વાઈરસથી ભિન્ન હોય છે. તેના પરિણામે સારવાર માટે ઉપયોગમાં લેવાતી ઔષધિ (એન્ટીબાયોટીક) ની અસરકારકતાકયા વર્ગના, કયા સજીવોમાં, કઈ ક્રિયાને અવરોધે તે પરથી નક્કી કરવામાં આવે છે.                    આથી ચેપી રોગોમાં કેવી સારવાર આપવી તે નક્કી કરવા રોગકારક સજીવોના પ્રકાર વિશે સમજવું જરૂરી છે.

જવાબ : એન્ટીબાયોટીક સામાન્યત: બેક્ટેરિયામાં મહત્વપૂર્ણ જૈવિક પ્રક્રિયા કે જૈવરાસાયણિક માર્ગને બંધ કરી દે છે.     દા.ત., પેનિસિલિન ઔષધ બેક્ટેરિયાનાં જીવરસાયણિક પથમાં અવરોધ સર્જે છે. ઘણા બેક્ટેરિયા તેમના રક્ષણ માટે કોષદીવાલ બનાવે છે. પરંતુ પેનિસિલિન બેક્ટેરિયાની કોષદીવાલ બનાવવાની ક્રિયાને અવરોધી દે છે. પરિણામે નવા બનતા બેક્ટેરિયા કોષદીવાલ બનાવી શકતા નથી અને સરળતાથી મૃત્યુ પામે છે. આમ, પેનિસિલિન બેક્ટેરિયામાં કોષદીવાલ બનાવવાની પ્રક્રિયા પર અસર કરતુ ઔષધ છે. માનવશરીરના કોષો કોષદીવાલ બનાવતા નથી. પરિણામે માનવશરીરના કોષો પર પેનિસિલિનની કોઈ અસર થતી નથી.

જવાબ : શરદી-ઉધરસ વાઈરસનાં સંક્રમણથી થતી તકલીફ છે. વાઈરસ કોષદીવાલ ધરવતા નથી. તેમજ માનવશરીરના કોષોમાં જીવંતપણાનાં લક્ષણો દર્શાવે છે.            મોટા ભાગના એન્ટીબાયોટીક કોષદીવાલ બનાવવાની પ્રક્રિયાને અવરોધે છે. વાઈરસમાં આવી પ્રક્રિયા થતી નથી. આથી વાઈરસથી સંક્રમિત શરદી-ઉધરસમાં એન્ટીબાયોટીક અસરકારક નિવડતી નથી. તેથી રોગની તીવ્રતા કે તેનો સમયગાળો ઓછો થતો નથી. આમ છતાં ડોકટરો એન્ટીબાયોટીક આપે છે, કારણ કે જો વાઈરસ સંક્રમિત શરદી-ઉધરસ સાથે બેક્ટેરીયાનું સંક્રમણ હોય, તો એન્ટીબાયોટીક લાભકારક નીવડે છે.

જવાબ : કેટલાક રોગકારકોણો ફેલાવો હવા દ્વારા થાય છે. દા.ત., ખાંસી, શરદી, ન્યુમોનિયા અને ક્ષય હવાથી ફેલાતા રોગો છે. આવા કોઈ પણ રોગનાં ચેપગ્રસ્ત કે રોગી વ્યક્તિના છીંક ખાવાથી, ખાંસી કે ગળફાથી નાના નાના છાંટા (બિંદુઓ) બહાર નીકળે છે. આવા નાના નાના છાંટા હવાનાં વેગ સાથે મીનીટો કે કલાકો સુધી પર્યાવરણમાં પ્રવાહી સ્વરૂપે રહે છે. અથવા તેની નજીક ઉભા રહેવાથી શ્વાસ દ્વારા આ બિંદુઓ સાથે રોગકારક બેક્ટેરિયા કે વાઈરસ સ્વસ્થ વ્યક્તિઓમાં પ્રવેશી તેમને ચેપગ્રસ્ત બનાવે છે. નાના બંધિયાર ઘરોમાં હવાની યોગ્ય અવરજવર (Ventilation) થઇ શક્તિ નથી. તેથી તેમાં રહેતી વ્યક્તિઓમાં હવા દ્વારા ફેલાતા રોગોની શક્યતા વધારે છે.              જ્યાં વધારે ભીડ રહેતી હોય ત્યાં પણ હવા દ્વારા ફેલાતા રોગો વધારે હોય છે.  

જવાબ : રોગકારક સુક્ષ્મ જીવોની સરખામણીમાં આપણું શરીર ઘણું મોટું છે. આથી રોગકારક સુક્ષ્મ જીવોના પ્રવેશ અને સ્થાયી થવા માટે આપણા શરીરમાં ઘણી જગ્યાઓ ઉપલબ્ધ છે. રોગકારક સુક્ષ્મ જીવો જુદાં જુદાં માધ્યમ અને જૂદા જુદાં પ્રવેશદ્વાર દ્વારા શરીરમાં પ્રવેશે છે. દા.ત., (1)ક્ષયનાં બેક્ટેરિયા નાક દ્વારા શ્વાસ મારફતે ફેંફસામાં પ્રવેશે છે. (2)ટાઈફોઈડનાં બેક્ટેરિયા મુખ દ્વારા પાણી કે ખોરાક મારફતે આંતરડામાં પ્રવેશે છે. (3)હિપેટાઈટીસ (કમળા) નાં વાઈરસ મુખ દ્વારા પ્રવેશી રુધિર મારફતે યકૃતમાં દાખલ થાય છે. (4)મચ્છર કરડવાથી મેલેરિયાનાં પ્રજીવ યકૃતમાં જાય છે અને ત્યારપછી રક્તકણમાં પ્રવેશે છે. આ જ પ્રમાણે મચ્છર કરડવાથી જાપાનીઝ એનિસફેલાઈટીસ (મગજનો તાવ) માટેનો જવાબદાર વાઈરસ દાખલ થઇ મગજને ચેપગ્રસ્ત બનાવે છે. (5)એઇડ્સ રોગનાં વાઈરસ-HIV લિંગી અંગો કે રુધિર દ્વારા પ્રવેશી રુધીરના પ્રતીકાર કોષોમાં અને લસીકા ગાંઠોમાં ફેલાય છે.

જવાબ :

જવાબ : સામાન્ય રીતે રોગના ચિહ્ન કે લક્ષણોણો આધાર રોગકારક સુક્ષ્મ જીવો કઈ પેશી કે અંગને લક્ષ્ય બનાવે છે, તેના પર રહેલો છે. (1)જો ફેંફસાને લક્ષ્ય બનાવ્યા હોય, તો ખાંસી, શરદી કે હાંફી જવું જેવાં ચિહ્નો જોવા મળે છે. (2)જો યકૃતને લક્ષ્ય બનાવ્યું હોય, તો કમળાનાં ચિહનો જોવા મળે છે. (3)જો મગજને લક્ષ્ય બનાવ્યું હોય તો માથું દુખવું, ઊલટી થવી, ચક્કર આવવા, બેભાન થવું જેવાં ચિહનો જોવા મળે છે.          આ બધાં ચેપ સામે શરીરમાં અસ્તિત્વ ધરાવતું રોગપ્રતિકારકતંત્ર સક્રિય બની, રોગ ઉત્પન્ન કરનાર સુક્ષ્મ જીવોનો નાશ કરે છે. આ પ્રક્રિયા દરમિયાન સોજો આવવો, દુખાવો થવો,તાવ વગેરે જેવી સ્થાનિક અસરો પણ જોવા મળે છે.

જવાબ : HIV (હ્યુમન ઈમ્યુનોડેફીસીઅસ્ન્સી વાઈરસ) ના ચેપની પેશી વિશિષ્ટ અસરથી કેટલીક સામાન્ય અસરો સર્જાય છે. HIV નાં ચેપમાં પ્રતિકારક તંત્રનાં કોષોમાં વાઈરસ દાખલ થઇ, તેને નુકસાન કરી, તેના કાર્યને નષ્ટ કરે છે. આથી HIV-AIDS ની ઘણી બધી અસરોને કારણે આપણું શરીર રોજબરોજ નાના નાના સંક્રમણનો લાંબો સમય સામનો કરી શકતું નથી. દા.ત., થોડીક શરદી થઇ હોય તો તે ન્યુમોનિયામાં ફેરવાય છે. આંતરડામાં લાગતો થોડો ચેપ રુધીરયુક્ત ઝાડા સર્જે છે. આમ, રોગપ્રતિકારક શક્તિ નષ્ટ થતી જાય છે. છેવટે અન્ય સંક્રમણથી HIV-AIDS રોગીનું મૃત્યુ થાય છે.

જવાબ : રોગકારકના સંક્રમણ (ચેપ)થી શરીરનું પ્રતિક્ષારતંત્ર કે રોગપ્રતિકારક તંત્ર ક્રિયાશીલ થાય છે. રોગ ઉત્પન્ન કરનારા સુક્ષ્મ જીવોને મારવા માટે સક્રિય પ્રતિક્ષારક પ્રભાવિત પેશીની ચારેય બાજુ અનેક નવા કોષો બનાવવા લાગે છે. નવા કોષો બનાવવાની આ પ્રક્રિયાને સોજો કહે છે.     રોગકારકોનો નાશ કરવાની પ્રક્રિયાને અંતર્ગત સોજો અને દર્દ થવાની સ્થાનિક અસર તથા તાવ આવવા જેવી સામાન્ય અસર જોવા મળે છે. પ્રતિકારક તંત્ર શરીરમાં જીવંત સુક્ષ્મ જીવોની સંખ્યાને નક્કી કરતુ એક કારક છે. HIV ના સંક્રમણને કારણે ધીમે ધીમે પ્રતિકારક તંત્રનું કાર્ય નષ્ટ થતું જાય છે.

જવાબ : ચેપી રોગનો ઉપચાર બે રીતે થાય છે : (1)રોગની અસર ઓછી કરી દેવી અને (2)રોગના કારકનો નાશ કરવો. (1)રોગની અસર ઓછી કરી દેવી : રોગના લક્ષણોમાં ઘટાડો કરવા સારવાર અપાય છે. રોગના લક્ષણો સામાન્ય રીતે શરીરની બળતરાને કારણે હોય છે. આથી ઔષધ લઇ તાવમાં ઘટાડો અને દુખાવામાં ઘટાડો કે ઝાડા થતા બંધ કરાય છે. આવા સમયે આરામ કરવાથી ઉર્જા સચવાય છે. આ લક્ષણ-નિયંત્રિત સારવારથી રોગકારાકોનો નાશ થતો નથી કે રોગમુક્તિ થતી નથી, પરંતુ રોગની તકલીફોમાં રાહત મળે છે. તે આપણને સ્વસ્થ થવામાં મદદરૂપ થાય છે. (2)રોગના કારકણો નાશ કરવો : રોગકારકોણો નાશ કરી રોગમુક્તિ મેળવવાની રીત એ સારવારનો બીજો સિધ્ધાંત છે. તે માટે એન્ટીબેક્ટેરીયલ કે એન્ટીવાઈરલ કે અન્ય ઔષધ લઇ રોગકારકોનો નાશ કરવામાં આવે છે. આવા ચોક્કસ ઔષધ દ્વારા ચોક્કસ રોગકારકોની વિશિષ્ટ જીવરસાયણિક પ્રક્રિયાઓ અવરોધી નાશ કરાય છે.

જવાબ : રોગમુક્તિ સારવારમાં ઔષધ લઇ રોગકરકોનો નાશ કરવાનો માર્ગ અપનાવાય છે. રોગકારકો બેક્ટેરિયા, વાઈરસ, ફૂગ, પ્રજીવો, કૃમિ વગેરે જુદા જુદા પ્રકારમાં વર્ગીકૃત કરાયેલા છે.આ પ્રત્યેક વર્ગના સજીવોમાં જીવનજરૂરી કેટલીક આવશ્યક જીવરાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ થતી હોય છે. આ પ્રક્રિયાઓ જે-તે વર્ગની આગવી અને વિશિષ્ટ હોય છે. તે અન્ય વર્ગોમાં જોવા મળતી નથી. આથી ચોક્કસ રોગમુક્તિ માટે જે-તે રોગનાં રોગકારક બેક્ટેરિયા, વાઈરસ કે પ્રજીવની જીવરસાયણિક પ્રક્રિયાઓ અવરોધતા હોય અને આપણા શરીરને અસર ન કરતા હોય એવા ઔષધનો ઉપયોગ કરવો પડે છે. આમ, ચોક્કસ રોગની સારવારમાં ચોક્કસ પ્રકારનાં ઔષધણો ઉપયોગ કરવો એ મહત્વની બાબત બની રહે છે.

જવાબ : (1)કુટુંબના સભ્યો બીમાર પડેલી વ્યક્તિને આરામ મળે તેમજ હળવા અને પ્રવાહી ખોરાક મળે તેની કાળજી લે છે. (2)હા, આરામ કરવાથી શરીરમાં ઉર્જાનું સંરક્ષણ થાય છે. અને શરીરને સ્વસ્થ થવામાં મદદ મળે છે. (3)આરામ કરવા છતાં રોગની તીવ્રતામાં કોઈ ઘટાડો ણ થાય ત્યારે ઉપચારમાં દવાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

જવાબ : ચેપી રોગનો સમાનો કરવામાં નીચે મુજબ ત્રણ મર્યાદાઓ રહેલી છે : (1)કેટલાક રોગોમાં, શારીરિક કાર્યોને ખુબ નુકસાન થાય છે. અને વ્યક્તિને ફરીથી પૂર્ણપણે સ્વસ્થ થઇ શક્તિ નથી. દા.ત., ફેફસાનું ક્ષયમાં થયેલું નુકસાન સંપૂર્ણપણે દુર થઇ શકતું નથી. (2)સારવારમાં થતો વધુ સમય. કેટલાક રોગોમાં રોગથી પીડાતા દર્દીને વ્યવસ્થિત અને સાચો ઉપચાર આપવા છતાં અમુક સમય માટે પથારીવશ રહેવું પડે છે. દા.ત., ક્ષય, કમળો. (3)વ્યક્તિ ચેપી રોગથી પીડાતો હોય ત્યારે તે રોગના ફેલાવાનો સ્ત્રોત બની બીજી વ્યક્તિઓમાં રોગનો ફેલાવો કરે છે. તેથી મુશ્કેલીઓ વધી જાય છે.     આવા કારણોને લીધે રોગનો અટકાવ તેના ઉપચાર કરતા વધુ સારો છે.

જવાબ : ચેપી રોગ અટકાવ માટે બે માર્ગ છે : (1)સામાન્ય વર્ગ : આ માર્ગ એટલે ચેપને ફેલાતો અટકાવવો. રોગકારક સજીવોનો ફેલાવો અટકાવવા નીચેના પગલા જરૂરી છે : (1)હવા દ્વારા ફેલાતા રોગકારકો (બેક્ટેરિયા, વાઈરસ) નો ફેલાવો અટકાવવા લોકોની ભીડ થતી રોકવી. (2)પાણી દ્વારા ફેલાતા રોગકારકો અટકાવવા સ્વચ્છ પાણી પૂરું પાડવું. પાણી ઉકાળીને પીવા માટે ઉપયોગમાં લેવું. કલોરિનેશન જેવી પ્રક્રિયા દ્વારા જીવાણુણો નાશ કરવો અને પાણીને દુષિત થતું રોકાવું. (3)મચ્છર જેવાં વાહકોથી ફેલાતા રોગો અટકાવવા મચ્છરના પ્રજનનસ્થાનોણો નાશ કરી, સ્વચ્છ પર્યાવરણ ઉભું કરવું.                     આમ,ચેપી રોગને અટકાવવા સાર્વજનિક સફાઈ અભિયાન એ એક મૂળભૂત રસ્તો છે. (2)વિશિષ્ટ માર્ગ :આપણા શરીરમાં આવેલું પ્રતિકારકતંત્ર રોગકારક જીવો (pathogens) સામે લડી તેનો નાશ કરે છે. તેથી આપણે દરરરોજ વિવિધ ચેપનો ભોગ થવા છતાં આપણને રોગ લાગુ પડતો નથી. આ પ્રતિકારકતંત્ર શરીરના અન્ય તંત્રોની જેમ કાર્ય કરે છે. જો પૌષ્ટિક અને પુરતો ખોરાક ન મળે તો પ્રતિકારકતંત્રનું કાર્ય નબળું પડે છે. આમ, બીજા મૂળભૂત સિધ્ધાંત મુજબ દરેક વ્યક્તિને પુરતો પૌષ્ટિક આહાર મળવો જોઈએ.

જવાબ : આપણે દિન-પ્રતિદિન ચેપ્માંથી પસાર થવા છતાં આપણે બધા વાસ્તવમાં રોગથી પીડાતા નથી. તેનું કારણ આપણા શરીરમાં આવેલું રોગકારકો સામે લડતું રોગપ્રતિકારક તંત્ર છે. જયારે કોઈ ચેપી રોગકારક આપણા શરીરમાં આવે કે તરત જ આ સક્રિય થઇ જાય છે. પ્રતિકારક કોષો સંક્રમણ ફેલાતા પહેલાં જ સક્રિય થઇ જાય છે. પ્રતિકારક કોષો સંક્રમણ ફેલાતા પહેલાં જ તેનો નાશ કરી નાખે છે અથવા તો રોગકારકોની સંખ્યા એટલી નિયંત્રિત કરી નાખે છે કે તે રોગની અભિવ્યક્તિ માટે અપૂરતી હોય.

જવાબ : જયારે રોગકારક જીવાણુઓથી શરીર પ્રથમ વખત સંક્રમિત થાય છે ત્યારે રોગપ્રતિકારક તંત્ર રોગકારક જીવાણુઓના સંપર્કમાં આવે છે. રોગપ્રતિકારક તંત્ર રોગકારક જીવાણુઓ સામે પ્રતિક્રિયા કરી તેમનો નાશ કરે છે. આ ક્રિયા દરમિયાન રોગપ્રતિકારક તંત્ર રોગકારક જીવાણુઓને વિશિષ્ટ સ્વરૂપમાં યાદ રાખે છે.            જયારે આ રોગકારકો વડે શરીર ફરીથી સંક્રમિત થાય ત્યારે શરીરનું રોગપ્રતિકારક તંત્ર વધારે ક્ષમતાથી તેમનો નાશ કરી, શરીરને સુરક્ષિત રાખે છે.            આમ, પહેલાં સંક્રમણની સાપેક્ષે બીજું સંક્રમણ ઝડપથી નાશ પામે છે. રોગપ્રતિકારક તંત્રનો આ પાયાનો નિયમ છે.

જવાબ : રસીકરણમાં શરીરના રોગપ્રતિકારક તંત્રને છેતરીને ચોક્કસ રોગકારક જીવાણુઓ શરીરમાં દાખલ કરવામાં આવે છે. રસી દ્વારા દાખલ કરવામાં આવતા રોગકારક જીવાણુઓ ઓછી માત્રામાં અને ઓછી તીવ્રતા ધરાવતા હોવાથી વાસ્તવમાં રોગ કરતા નથી, પરંતુ ભવિષ્યમાં તેના જેવાં જ રોગકારક જીવાણુઓથી થનારા રોગ સામે રક્ષણ આપે છે. ઉપલબ્ધ રસી : અમુક રોગો રસીકરણ દ્વારા અટકાવી શકાય છે. ધનુર, ડીફથેરીયા, ઓરી, પોલીયો, હડકવા, ટાઈફોઈડ, હીપેટાઈટીસ, સુકી ખાંસી (ઊંટાટીયું) જેવાં રોગો સામેની રસી ઉપલધ છે. રસીકરણનું ધ્યેય : WHO (World Health Organisation - વિશ્વ આરોગ્ય સંગઠન) એ રજુ કરેલ કાર્યક્રમનું ધ્યેય બાળકોને વિવિધ રોગો સામે રસીકરણ વડે સુરક્ષિત કરી બાળમૃત્યુ અટકાવવાનું છે. આ માટે બાળકોને નિયત સમયે અને નક્કી કરેલ ડોઝ (માત્રા)મુજબ ફરજીયાત રસી આપવી જોઈએ. સરકાર સંસર્ગજન્ય રોગોથી બાળકોને રક્ષણ આપવા રસીકરણ કાર્યક્રમ કરે છે. કુદરતી રસીકરણ : હીપેટાઈટીસ –A માટે રસીકરણ થઇ શકે છે. હીપેટાઈટીસ –A વાઈરસ પાણી દ્વારા ફેલાય છે અને તેનાથી કમળો થાય છે. આપણા દેશના મોટા ભાગના પ્રદેશોમાં પાંચ વર્ષની વાય સુધીમાં તેઓ પાણી દ્વારા હીપેટાઈટીસ –Aથી સંક્રમિત થઇ, તેની અસરમાં આવી જતા આ વાઈરસ સામે પ્રતિકારક થઇ ગયેલા હોય છે.

જવાબ : વૈજ્ઞાનિક એડવર્ડ જેનરે શીતળાની રસીની શોધ કરી હતી. તેમણે ગાયના શીતળાના રોગકરકથી સંક્રમિત ગોવાળીયામાં જોયું કે તેને શીતળા થયો નથી.        તેમણે ગાયના શીતળાના વાઈરસ લોકોના શરીરમાં દાખલ કર્યા અને જોયું કે લોકો શીતળાના રોગ સામે પ્રતિકારક બન્યા. આનું કારણ શીતળાના વાઈરસ, ગાયના શીતળાના રોગકારક વાઈરસ સાથે નજીકથી સંકળાયેલો છે. આ રીતે એડવર્ડ જેનરે શીતળાની રસી વિકસાવી.

જવાબ : શાળામાં ચેપી રોગોને ફેલાવતા અટકાવવા નીચેના સાવચેતીઓ આવશ્યક છે : (1)વધારે ભીડ થતી રોકવી. (2)સ્વચ્છ પીવાના પાણીની વ્યવસ્થા કરવી. (3)શાળાના વિસ્તાર અને વર્ગખંડોની સફાઈ કરવી અને જંતુનાશકોનો છંટકાવ કરવો. (4)ચોખ્ખા શૌચાલયની વ્યવસ્થા કરવી. (5)શાળા કે તેની આજુબાજુના વિસ્તારમાં બ્નાધીયાર પાણી ન રહે તેની તકેદારી રાખવી. (6)શાળાના વિધાર્થીઓ ખુલ્લા ખોરાક કે ચીજવસ્તુઓનો ઉપયોગ ન કરે. (7)શાળામાં વખતોવખત ચેપી રોગો સામે રસીકરણ કાર્યક્રમો યોજવામાં આવે. (8)શરદી-ખાંસીથી બીમાર વિધાથી છીંક કે ઉધરસ ખાતી વખતે નાક-મોં આગળ રૂમાલ રાખે. (9)ગંભીર ચેપી રોગથી પીડાતા વિધાર્થી શાળામાં આવવાને બદલે ઘરે આરામ કરે અને ઉપચાર કરાવે.

જવાબ : અમારી નજીકમાં આવેલ સ્વાસ્થ્ય કેન્દ્રમાં ક્ષય, પોલીયો, ઓરી, હીપેટાઈટીસ, ડીફથેરીયા, ઊંટાટીયું, ધનુર વગરે અટકાવવાના રસીકરણ કાર્યક્રમો થાય છે.            અમારા વિસ્તારમાં મેલેરિયા, ટાઈફોઈડ, ડેન્ગ્યું, હિપેટાઈટીસ, ક્ષય જેવી મુખ્ય સ્વાસ્થ્યસંબંધી સમસ્યાઓ છે.

જવાબ : ડોક્ટર, નર્સ, સ્વાસ્થ્ય કર્મચારીઓ તેમની જાતને બીમાર થતા બચાવવા નીચેની સાવચેતીઓ રાખે છે : (1)દર્દીની તપાસ કરી સાબુથી હાથ ધુએ છે અથવા હેન્ડ સેનીટાઈઝરણ ઔપ્યોગથી હાથને જીવાણુંમુક્ત કરે છે. (2)ફિનાઈલથી તેમના કાર્ય-સ્થાનની સફાઈ કરાવે છે. (3)ઉપયોગમાં લેવાતાં સાધનો જંતુરહિત (Sterilized) કરે છે. (4)જરૂર મુજબ હેન્ડ-ગ્લવ્ઝણો ઉપયોગ કરે છે. (5)દર્દી માટે ઉપયોગમાં લેવાયેલી સિરીંજ, નીડલ,પાટા, રૂ વગેરેનો યોગ્ય નિકાલ કરાવે છે.

જવાબ : સામાન્ય બીમારીઓ : શરદી-ખાંસી,ટાઈફોઈડ, ઝાડા. સ્થાનીય પ્રશાસનને આ બીમારી ફેલાતી અટકાવવા માટે સૂચનો : (1)ચોખ્ખા પાણીનો પુરવઠો પૂરો પાડવો. પાણીને ક્લોરીન યુક્ત કરવું. (2)નિયમિત રીતે કચરાના નિકાલની વ્યવસ્થા અને જંતુનાશકનાં છંટકાવ કરાવવા. (3)સામાન્ય સંસર્ગજન્ય રોગો સંદર્ભે વખતોવખત રસીકરણ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવું.

જવાબ : (a)સતત રડવું,ઝાડા, ખોરક પ્રત્યે અરૂચી તેમજ શરીર ગરમ રહેવું વગેર લક્ષણો પરથી બાળક બીમાર છે તેની ઓળખ કરીશું. (b)બાળકને તાવ અને ઝાડાની બીમારી થઇ છે.

જવાબ : (c)મેલેરિયાથી સાજો થઈને તે ચાર દિવસ પછી ઉવાસ કરે છે અને અછબડાના દર્દીની સેવા કરી રહ્યો છે તે વ્યક્તિ પુન: બીમાર પડી શકે છે, કારણ કે મેલેરિયાને કારણે વ્યક્તિ અશક્ત હોય છે ઉપરાંત ચાર દિવસ ઉપવાસ કરે છે. તેથી ખોરાકના અભાવે તે વધારે અશક્ત બને છે. આ સ્થિતિમાં રોગપ્રતિકારકતંત્રની કાર્યક્ષમતા ખુબ જ નબળી હોવાથી અછબડાના રોગીની સારવારમાં ચેપ ઝડપથી લાગી શકે છે અને પુન: બીમાર પડી શકે છે.

જવાબ :

જવાબ :

જવાબ :

જવાબ : શરીરમાં થતી વિવિધ ક્રિયાઓ માટે બહારથી દ્રવ્યો અને શક્તિ મેળવવા જરૂરી છે. આ શક્તિ ખોરાકમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. આથી સ્વાસ્થ્ય માટે પૂરતાં પોષક દ્રવ્યો ધરાવતો ખોરાક લેવો જરૂરી છે અને ખોરાક માટે પૈસા કમાવા જરૂરી છે. આ માટે સારું કામ કરવું જરૂરી છે. આમ, સારી આર્થિક સ્થતિ તથા કાર્ય વયક્તિગત સ્વાસ્થ્ય માટે જરૂરી બને છે.                      સ્વાસ્થ્ય માટે ખુશ રહેવું એટલું જ આવશ્યક છે. તેથી વાસ્તવમાં આપણે તંદુરસ્ત રહી શકીએ. જો કોઈની પણ સાથે આપણો વ્યવહાર સારો ન હોય અને એકબીજાથી લડતા કે ડરતા હોઈએ તો આપણે ખુશ અને સ્વસ્થ રહી શકતા નથી. વ્યક્તિગત સ્વાસ્થ્ય માટે સામાજિક સમાનતા અને સંવાદિતા જરૂરી છે.

જવાબ : સામાન્ય રીતે વ્યક્તિના શરીરને દરરોજ ચેપી રોગનો સામનો કરવો પડે છે. બધાં રોગ લાગુ પડતો નથી. ચોક્કસ રોગ થવા માટે વિવિધ સ્તરના કારણો જવાબદાર હોય છે. જેમ કે, રોગ માટે જવાબદાર જૈવકરકોનો મોટી સંખ્યામાં હુમલો, વ્યક્તિના શરીરના રોગપ્રતિકારકતંત્રની નબળી કામગીરી, સારા પૌષ્ટિક આહારણો અભાવ કે કોઈ જનીનિક અનિયમિતતા કારણબુટ હોઈ શકે છે. કેટલીક વખત જાહેર આરોગ્ય સેવાનો અભાવ કારણ બને છે. આમ, રોગો માટે એક કરતા વધારે કારણો જવાબદાર હોય છે.

જવાબ : રોગોની સારવારમાં એન્ટિબાયોટેક્સનાં ઉપયોગથી રોગકારકોના જૈવરસાયણિક પથમાં અવરોધ દ્વારા તેનો નાશ કરાય છે. પેનિસિલિન બેક્ટેરિયાનાં રક્ષણાત્મ્ક કોષદીવાલ બનાવવાના કાર્યમાં અવરોધ લાવે છે. પરિણામે નવા બનતા બેક્ટેરિયામાં કોષદિવાલનું નિર્માણ અટકાવી તેનો નાશ કરે છે. પરંતુ વર્ગીકરણમાં વાઈરસ બેક્ટેરિયાના સમૂહના નથી. વાઈરસમાં કોષદીવાલ હોતી નથી. બધાં જ વાઈરસ યજમાન કોશમાં રહે છે. વાઈરસનો જીવનપથ માત્ર યજમાન કોષમાં જ દર્શાવાય છે અને બેક્ટેરિયા કરતા અલગ છે. આથી બેક્ટેરિયા પર અસરકારક પેનિસિલિન વાઈરસ પર અસરકારક નથી.

જવાબ : HIVણો ચેપ લાગ્યા બાદ HIV પ્રતિકારક તંત્રમાં દાખલ થઇ, તેને નુકસાન કરી, તેના કાર્ય અટકાવે છે. આથી એઇડ્સથી પીડાતા રોગી નાના નાના ચેપ સામે લડી શકતા નથી. દા.ત., થોડી શરદી થતાં તે ન્યુમોનિયામાં ફેરવાય છે. આંતરડામાં થતો થોડો ચેપ ઝાડામાં ફેરવાય છે. આમ તેને માટે ચેપથી બચવું મુશ્કેલ બને છે અને આખરે બીજા ચેપને કારણે એઇડ્સથી પીડાતા મનુષ્યનું મૃત્યુ થઇ શકે છે.

જવાબ : જો મગજને લક્ષ્ય બનાવ્યું હોય તો માથું દુખવું, ઊલટી થવી, ચક્કર આવવા, બેભાન થવું જેવાં ચિહનો જોવા મળે છે.          આ બધાં ચેપ સામે શરીરમાં અસ્તિત્વ ધરાવતું રોગપ્રતિકારકતંત્ર સક્રિય બની, રોગ ઉત્પન્ન કરનાર સુક્ષ્મ જીવોનો નાશ કરે છે. આ પ્રક્રિયા દરમિયાન સોજો આવવો, દુખાવો થવો, તાવ વગેરે જેવી સ્થાનિક અસરો પણ જોવા મળે છે.

જવાબ : રોગમુક્તિ સારવારમાં ઔષધ લઇ રોગકરકોનો નાશ કરવાનો માર્ગ અપનાવાય છે. રોગકારકો બેક્ટેરિયા, વાઈરસ, ફૂગ, પ્રજીવો, કૃમિ વગેરે જુદા જુદા પ્રકારમાં વર્ગીકૃત કરાયેલા છે.આ પ્રત્યેક વર્ગના સજીવોમાં જીવનજરૂરી કેટલીક આવશ્યક જીવરાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ થતી હોય છે. આ પ્રક્રિયાઓ જે-તે વર્ગની આગવી અને વિશિષ્ટ હોય છે. તે અન્ય વર્ગોમાં જોવા મળતી નથી. આથી ચોક્કસ રોગમુક્તિ માટે જે-તે રોગનાં રોગકારક બેક્ટેરિયા, વાઈરસ કે પ્રજીવની જીવરસાયણિક પ્રક્રિયાઓ અવરોધતા હોય અને આપણા શરીરને અસર ન કરતા હોય એવા ઔષધનો ઉપયોગ કરવો પડે છે. આમ, ચોક્કસ રોગની સારવારમાં ચોક્કસ પ્રકારનાં ઔષધણો ઉપયોગ કરવો એ મહત્વની બાબત બની રહે છે.

જવાબ : રોગકારક બેક્ટેરિયા કોષમાં પ્રવેશતા નથી અને તેની પોતાની જૈવરસાયણિક કાર્યપદ્ધતિ વધારે છે. આથી તેના લક્ષ્યાંગ વધારે જોવા મળે છે. એન્ટીબેક્ટેરીયલ ઔષધની બનાવટ પ્રમાણમાં સરળ છે. વાઈરસ આપણા શરીરના કોષોમાં દાખલ થઇ તેમની જૈવિક પ્રક્રિયા માટે આપણા સુવ્યવસ્થિત તંત્રનો ઉપયોગ કરે છે. આના કારણે વિશિષ્ટ વાઇરસને નિશાન બનાવતા લક્ષ્ય ખુબ જ ઓછા છે. આથી એન્ટીવાઈરલ ઔષધની બનાવટ અઘરી છે.

જવાબ : ચેપી રોગનો સમાનો કરવામાં નીચે મુજબ ત્રણ મર્યાદાઓ રહેલી છે : (1)કેટલાક રોગોમાં, શારીરિક કાર્યોને ખુબ નુકસાન થાય છે. અને વ્યક્તિને ફરીથી પૂર્ણપણે સ્વસ્થ થઇ શક્તિ નથી. દા.ત., ફેફસાનું ક્ષયમાં થયેલું નુકસાન સંપૂર્ણપણે દુર થઇ શકતું નથી. (2)સારવારમાં થતો વધુ સમય. કેટલાક રોગોમાં રોગથી પીડાતા દર્દીને વ્યવસ્થિત અને સાચો ઉપચાર આપવા છતાં અમુક સમય માટે પથારીવશ રહેવું પડે છે. દા.ત., ક્ષય, કમળો. (3)વ્યક્તિ ચેપી રોગથી પીડાતો હોય ત્યારે તે રોગના ફેલાવાનો સ્ત્રોત બની બીજી વ્યક્તિઓમાં રોગનો ફેલાવો કરે છે. તેથી મુશ્કેલીઓ વધી જાય છે.     આવા કારણોને લીધે રોગનો અટકાવ તેના ઉપચાર કરતા વધુ સારો છે.

જવાબ : સામાન્ય વર્ગ : આ માર્ગ એટલે ચેપને ફેલાતો અટકાવવો. રોગકારક સજીવોનો ફેલાવો અટકાવવા નીચેના પગલા જરૂરી છે : (1)હવા દ્વારા ફેલાતા રોગકારકો (બેક્ટેરિયા, વાઈરસ) નો ફેલાવો અટકાવવા લોકોની ભીડ થતી રોકવી. (2)પાણી દ્વારા ફેલાતા રોગકારકો અટકાવવા સ્વચ્છ પાણી પૂરું પાડવું. પાણી ઉકાળીને પીવા માટે ઉપયોગમાં લેવું. કલોરિનેશન જેવી પ્રક્રિયા દ્વારા જીવાણુણો નાશ કરવો અને પાણીને દુષિત થતું રોકાવું. (3)મચ્છર જેવાં વાહકોથી ફેલાતા રોગો અટકાવવા મચ્છરના પ્રજનનસ્થાનોણો નાશ કરી, સ્વચ્છ પર્યાવરણ ઉભું કરવું.                     આમ, ચેપી રોગને અટકાવવા સાર્વજનિક સફાઈ અભિયાન એ એક મૂળભૂત રસ્તો છે.

જવાબ : મનુષ્ય શરીરમાં આવેલા પ્રતિકારકતંત્ર પાસે રોગકારકના સ્વરૂપને યાદ રાખવાની લાક્ષણીકતા હોય છે. તેના કારણે શરીર એક વખત કોઈ રોગકારકનાં સંપર્કમાં આવે ત્યારે તેની ચોક્કસ સ્વરૂપની યાદ જાળવી રાખે છે અને બીજી વખત રોગકારકનાં સંપર્ક સામે આક્રમક બની, તેનો પ્રતિકાર કરી, રોગકારકોણો ખુબ ઝડપથી નિકાલ કરે છે.                આ સિદ્ધાંતનો ઉપયોગ રસીકરણમાં થાય છે. બાળકોને જે-તે રસી દ્વારા જુદાં જુદાં રોગકારકોનાં મંદ ચેપ આપી, જે-તે રોગકારકોની વિશિષ્ટ સ્વરૂપની યાદ શરીરના પ્રતિકારકતંત્ર વડે જાળવી રખાય છે. આ રીતે બાળકોને ટીટેનસ, ડીફથેરીયા, ઓરી, હીપેટાઈટીસ વગરે વિવિધ રોગોના ચેપ સામે સુરક્ષિત બનાવાય છે.

જવાબ : આપણા શરીરને અસર કર્યા વગર સુક્ષ્મ જીવોની આવશ્યક જીવપ્રક્રિયાઓને અવરોધતી ઔષધીઓનો ઉપયોગ કરીને આપણે સુક્ષ્મ જીવોને મારી નાખીએ છીએ.

જવાબ : કોઈ વ્યક્તિમાં રોગ છે તો તે ચોક્કસ ઔષધિઓનાં ઉપયોગ દ્વારા તેમજ આરામ કરીને તેના સંક્રમણથી છુટકારો મળી શકે છે.

જવાબ : રોગીષ્ઠ વ્યક્તિથી દુર રહી, ભીડવાળા સ્થાનોથી દર રહી, સ્વચ્છ પાણી, હવા તેમજ યોગ્ય માત્રામાં પોષણક્ષમ ખોરાકના ઉપયોગથી આપણે રોગોને અટકાવી શકીએ છીએ.

જવાબ : રોગપ્રતિકારક તંત્રની ઓછી કાર્યક્ષમતાથી બીમારી થાય છે. જો આપણને પર્યાપ્ત ખોરાક અને પોષણ પ્રાપ્ત ન થતા રોગપ્રતિકારક તંત્ર આપણા શરીરમાં આવેલા અન્ય તંત્રોની જેમ યોગ્ય કાર્યક્ષમ થતું નથી. આથી બીમાંરીમાંતી ઝડપથી સ્વસ્થ થવા માટે સુપાચ્ય અને પોષણયુક્ત આહારની સલાહ આપવામાં આવે છે.

જવાબ : ચેપી રોગોની ફેલાવાની વિવિધ રીતો દુષિત પાણી, દુષિત ખોરાક, દુષિત હવા,લિંગી સંપર્કો, મચ્છર કરડવાથી, હડકવાગ્રસ્ત પ્રાણી કરડવાથી કે પરોક્ષ સંપર્ક છે.

જવાબ : રોગપ્રતિકારાકતા એટલે શરીરમાં બહારથી પ્રવેશતા રોગકારકો સામે લડી શરીરને સ્વસ્થ જાળવવાની ક્ષમતા.

જવાબ : છેલ્લા એક વર્ષમાં હું ત્રણ વખત બીમાર પડ્યો હતો. મેલેરિયા, શરદી-ઉધરસ અને હિપેટાઈટીસની બીમારી થઇ હતી.

જવાબ : આ બીમારીઓને દુર કરવા માટે આસપાસનું પર્યાવરણ સ્વચ્છ, બંધિયાર પાણીનો નિકાલ, ખુલ્લા બજારુ ખોરાકનો ઉપયોગ ટાળવો, પોષણક્ષમ આહાર અને ચોખ્ખું ઉકાળેલા પાણીનો પીવા માટે ઉપયોગ તેમજ ઠંડા પીણાંણો ઉપયોગ ટાળવા જેવાં પરિવર્તનો દિનચર્યામાં કરીશું.

જવાબ : આ બીમારીઓથી બચવા પડોશમાં ભરાઈ રહેતા પાણીનો નિકાલ તેમજ કચરો એકત્રિત થતો રોકવા જેવાં પરિવર્તન કરીશું.

જવાબ : (c)કારણ કે ઓરી ચેપી રોગ છે.

જવાબ : રોગમુક્ત થવાની જરૂરી સ્થિતિ : (1)રોગની અસર ઘટાડવી અને (2)રોગ થવાના કારણનો નાશ કરવો.

જવાબ : જે રોગની અસર શરીર પર એકાએક અને ઝડપથી થાય છે તેમજ થોડા સમય સુધી રહે છે તથા તેની માનવસ્વાસ્થ્ય પર લાંબા ગાળે કોઈ અસર થતી નથી, તેને તીવ્ર રોગ કહે છે.

જવાબ : જે રોગના લક્ષણો મહિનાઓ, વર્ષો કે જિંદગીભર રહે છે અને તેની માનવસ્વાસ્થ્ય પર ઉગ્ર અને લાંબા ગાળાની અસર જોવા મળે છે, તેને હઠીલા રોગો કહે છે.

જવાબ : રોગકારાકોનો ચેપ, પૌષ્ટિક આહારનો અભાવ, જનીનિક ખામી, નબળી રોગપ્રતિકારકશક્તિ, ગરીબાઈ તેમજ જાહેર સેવાનો અભાવ એ રોગ થવાનાં વિવિધ કારણો છે.

જવાબ : કોલેરા, ટાઈફોઈડ અને ક્ષય બેક્ટેરિયાથી થાય છે.

જવાબ : ઇન્ફ્લુએન્ઝા, એઇડ્સ અને સ્વાઇન ફ્લુ વાઈરસથી થાય છે.

જવાબ : “સ્વાસ્થ્ય” શબ્દનો અર્થ શારીરિક, માનસિક તથા સામાજિક કાર્ય કરવાની યોગ્ય ક્ષમતા થાય.

જવાબ : રોગ શબ્દનો અર્થ આરામથી દુર કે અસુવિધા છે.

જવાબ : જીવનભર રહેતો હઠીલો રોગ હાથીપગો (એલીફન્ટાઈસીસ) છે.

જવાબ : મેનીન્જાઈટીસ મગજનો તાવ છે. તેનું મુખ્ય લક્ષણ તાવ સાથે માથાનો ખુબ તીવ્ર દુખાવો છે.

જવાબ : રુધીરનાઊંચા દબાણનાં બે કારણ (1)વધારે વજન હોવું અને (2)કસરતનો અભાવ.

જવાબ : જે રોગોના પ્રાથમિક કારક સુક્ષ્મ જીવો હોય છે, તેવા રોગોને સંસર્ગજન્ય રોગો કહે છે.

જવાબ : રોગકારક : હેલીકોબેકટર પાયલોરિ આકાર : વક્રાકાર

જવાબ : વાઈરસ, બેક્ટેરિયા અને ફૂગનું ગુણન અંત્યંત ઝડપથી થાય છે અને કૃમીનું ગુણન ધીમું થાય છે.

જવાબ : પેનિસિલિન એન્ટીબાયોટીક બેક્ટેરિયાની કોષદીવાલ બનાવવાની પ્રક્રિયાને અવરોધે છે.

જવાબ : પેનિસિલિન  કોષદીવાલ બનાવવાની ક્રિયાને અવરોધે છે. પરંતુ વાઈરસ કે માનવના કોષો પાસે કોષદીવાલ હોતી નથી. આથી પેનિસિલિનની વાઈરસ પર કે માનવના કોષો પર અસર થતી નથી.

જવાબ : મચ્છર દ્વારા ફેલાતા રોગો : મેલેરિયા, ડેન્ગ્યુ, હાથીપગો.

જવાબ : જાતીય સમાગમ વગર AIDS રુધીરાધાન અથવા ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન કે રોગી માતા દ્વારા બાળકને સ્તનપાન દ્વારા ફેલાઈ શકે છે.

જવાબ : મચ્છરની ઘણી જાતિઓ પોષણ માટે મનુષ્ય સહિતના અનેક સમતાપી પ્રાણીઓ પર નિર્ભર હોય છે.

જવાબ : મેલેરિયા માટે જવાબદાર પ્રજીવ મચ્છર કરડવાથી શરીરમાં પ્રવેશી યકૃત અને લાલ રુધિરકણિકાઓ (રક્તકણો) ને લક્ષ્ય બનાવે છે.

જવાબ : સંક્રમણથી શરીરનું પ્રતિકારક તંત્ર ક્રિયાશીલ થવાની પ્રક્રિયાને અંતર્ગત સોજો, દર્દ, તાવ જેવી અસરો જોવા મળે છે.

જવાબ : વાઇરસની બે લાક્ષણીકતા : (1)તેની પોતાની જૈવ-રસાયણિક પ્રણાલી ખુબ જ ઓછી છે. (2)તે યજમાન શરીરમાં પ્રવેશી યજમાનની મશીનરી (યાંત્રિકી) ણો ઉપયોગ પોતાની જીવનપ્રક્રિયા માટે કરે છે.

જવાબ : રોગ ઉત્પાન કરનારા સુક્ષ્મ જીવોના નાશ માટે સક્રિય પ્રતિરક્ષાતંત્ર સંક્રમિત પેશીની ચારેય બાજુ નવા કોષો બનાવે છે. આ પ્રક્રિયાને સોજો કહે છે.

જવાબ : રોગની તીવ્રતાની અસર શરીરમાં પ્રવેશેલા સુક્ષ્મ જીવોની સંખ્યા પર આધાર રાખે છે.

જવાબ : રોગપ્રતિકારક તંત્રના નિયમનો પાયો પહેલા સંક્રમણની સાપેક્ષે બીજા સંક્રમણણો ઝડપથી નાશ પામવો છે.

જવાબ : લેટીન ભાષામાં cow (ગાય) નો અર્થ “વાક્કા” અને cowpox (ગાયના શીતળાણો રોગ) ણો અર્થ “વેક્સેનીયા” થાય છે.

જવાબ : ભારતના મોટા ભાગના પ્રદેશોમાં 5 વર્ષની વાય પછી બાળકને હીપેટાઈટીસ-અ પ્રતિકારક રસી મુકાવવી જરૂરી નથી, કારણ કે બાળકો પાણી દ્વારા હીપેટાઈટીસ-A નાં સંપર્કમાં આવી પ્રતિકારકતા વિકસાવી ચુક્યા હોય છે.

જવાબ : મુત્રપિંડ સ્વાસ્થ્ય પ્રતિકારકતંત્ર હઠીલો રોગ સુક્ષ્મ જીવો જનીનિક અનિયમિતતા લેશમાનીયા બેક્ટેરિયા પેનિસિલિન મચ્છર

જવાબ : DISEASE નો સામાન્ય અર્થ સુવિધામાં ખલેલ છે.

જવાબ : શીતળાની રસીના શોધક ડો.એડવર્ડ જેનર છે.

જવાબ : ટ્રાયપેનોસોમા અને લેશમાનીયા.

જવાબ : પેનિસિલિન

જવાબ : એઇડ્સ (AIDS)

જવાબ : ઘણા રોગોનો ફેલાવો રોગી વ્યક્તિમાંથી અન્ય સ્વસ્થ વ્યક્તિમાં સંપર્ક દ્વારા થાય છે. આવા રોગોને સંસર્ગજન્ય રોગો કે ચેપી રોગો કહે છે.