GSEB Solutions for ધોરણ ૧૦ Gujarati

જવાબ : જયારે તીવ્ર પ્રકાશ આપણી આંખો પર ફોકસ થાય છે, અથવા આપણે ગરમ વસ્તુને અડકીએ છીએ ત્યારે આપણે બદલાવ અનુભવીએ છીએ કે બચાવ કરવા માટે પ્રતિચાર આપે છે તેવું પ્રતિત થાય છે. પર્યાવરણની ક્રિયાને પ્રતિ કેટલીક ક્રિયાઓ સાવચેતીથી નિયંત્રિત થાય છે. પર્યાવરણમાં પ્રત્યેક પરિવર્તનની પ્રતિચાર રૂપ એક યોગ્ય ક્રિયા ઉત્પન્ન થાય છે.

જવાબ : સજીવોમાં નિયંત્રિત ક્રિયાને પર્યાવરણમાં, ભિન્ન ઘટનાઓના જ્ઞાનની સાથે સાંકળતી જે તે ક્રિયાને અનુરૂપ ક્રિયા પ્રતિચાર રૂપે થાય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો સજીવોમાં વિવિધ તંત્રનો ઉપયોગ જે નિયંત્રણ અને સંકલન કાર્ય કરે છે.

જવાબ : આપણા પર્યાવરણમાંથી બધી જ સુચનાઓની ઓળખ કેટલાક ચેતાકોષોના વિશીષ્ટિકરણ પામેલા ટોચના તંતુઓ દ્વારા થાય છે, તેને ગ્રાહી એકમ કહે છે. તે સામાન્ય રીતે આપણી જ્ઞાનેન્દ્રિયોમાં આવેલા હોય છે.

જવાબ : ઉષ્માની સંવેદનાના વિષયમાં વિચારીએ તો ચેતાઓને ઉષ્માની ખબર પડે છે તેઓને તે ચેતાઓની સાથે જોડવામાં આવે કે જે સ્નાયુઓને ચલિત કરે તો જે પ્રક્રિયા પૂર્વ સંકેતોની શોધ કરે અને તેને અનુષાર પ્રતિચારી ક્રિયા કરે તે ખુબ જ ઝડપી પૂરી કરે છે. સામાન્ય રીતે આ પ્રકારની સંબંધિત રચનાને પ્રતિચારી કે પરાવર્તી કમાન કહે છે.

જવાબ : બે ચેતાકોષની વચ્ચે આવેલ ખાલી જગ્યામાં ચેતાક્ષના છેડેથી વિદ્યુત આવેગ કેટલાક રસાયણોને મુક્ત કરે છે. આ રસાયણ અવકાશીય સ્થાન એટલે કે ચેતોપાગમને પસાર કરીને તેના પછીના ચેતાકોષના શીખાતંતુમાં વિદ્યુત આવેગનો પ્રારંભ કરે છે. આમ, આ શરીર ઉર્મીવેગના વહનની માત્રાની સામાન્ય યોજના પૂરી પાડે છે.

જવાબ : મગજમાં આવેલ અનુમસ્તિષ્ક શરીરની સ્થિતિ અને સંતુલન જાળવી રાખવાનું કાર્ય કરે છે.

જવાબ : અગરબત્તીના સુવાસિત કણો નાકની અંદર જઈ ઘ્રાણકોષોને ઉત્તેજીત કરે છે. ધ્રાણકોષોમાં થતો રસાયણિક ફેરફાર, વિદ્યુત સંદેશા રૂપ ઘ્રાણચેતા દ્વારા મોટા મગજમાં જાય છે અને અગરબત્તીની સુવાસ પરખે છે.

જવાબ : પરાવર્તી ક્રિયામાં મગજની કોઈ ભૂમિકા હોતી નથી. આ ખુબ જ ઝડપી ક્રિયા કરોડરજ્જુ દ્વારા થાય છે પછીથી તેની માહિતી મગજને પહોંચે છે.

જવાબ : ચેતાકોષના ત્રણ ભાગોના નામ: કોષકાય, શિખાતંતુઓ અને અક્ષતંતુઓ.

જવાબ : માનવ મગજમાં બૃહદ્ મસ્તિષ્ક, હાયપોથેલેમસ, અનુંમસ્તિષ્ક, સેતુ, લંબમજ્જા વગેરે અગત્યના ભાગો છે.

જવાબ : અનુમસ્તિષ્ક શરીરની હલન-ચલન ક્રિયાનું સંકલન અને સમતોલ પણું જાળવી રાખવાનું કાર્ય કરે છે.

જવાબ : લંબમજ્જા શરોરની વિવિધ અનૈચ્છિક ક્રિયાઓ શ્વાસોચ્છવાસ, રુધિરનો દબાણ, અન્નમાર્ગની લયબદ્ધ ગતિ, હૃદયના ધબકારનું નિયમન કરે છે. છીંક, ઉલ્ટી જેવી પરાવર્તી ક્રિયાઓનું નિયમન કરે છે.

જવાબ : CNSનું પૂરું નામ છે central nervous system. જેને ગુજરાતીમાં મધ્યસ્થ ચેતાતંત્ર કહેવાય છે.

જવાબ : ચેતાતંત્રનો ક્રિયાત્મક અને રચનાત્મક એકમ ચેતાકોષ છે.

જવાબ : કરોડસ્તંભના પોલાણમાં રક્ષાયેલો અને લંબમજ્જના પાછળના છેડેથી શરીરના પશ્વ છેડા સુધી લંબાયેલા નળાકાર ચેતાઓના મધ્યસ્થ ચેતાતંત્રના ભાગને કરોડરજ્જુ કહે છે.

જવાબ : કરોડરજ્જુ પરાવર્તી ક્રિયાનું કેન્દ્ર ધરાવે છે. તે મગજ અને કરોડરજ્જુ ચેતાઓ વચ્ચે સંવેદના અને સુચનાઓની આપ-લે કરે છે.

જવાબ : ચેતાકોષોની એક આયોજનબંધ એક જાળીરૂપ બનેલી રચનાને ચેતાપેશી કહે છે.

જવાબ : ચેતાકોષના શિખાતંતુઓ દ્વારા મેળવેલા સંદેશાઓ કે સંવેદનાઓ સુયુચિત કરી રાસાયણિક પ્રક્રિયા દ્વારા વિજરાસાયણિક તરંગો ઉત્પન્ન કરે છે તેને ઊર્મિવેગ કહેવાય છે.

જવાબ : બે ચેતાકોષો પાસેની ગોઠવણીમાં એક ચેતાકોષના અક્ષતંતુ અને બીજા ચેતાકોષના શિખાતંતુ વચ્ચે રહેલા સુક્ષ્મ અવકાશને ચેતોપાગમ કહે છે.

જવાબ : ઉત્તેજનાની સામે સ્નાયુ કે ગ્રંથિ દ્વારા અજાગૃત પણે અને સ્વયંવર્તી રીતે અપાતા અનૈચ્છિક પ્રતિચારને પરાવર્તી ક્રિયા કહે છે.

જવાબ : જે ચેતાતંત્ર ઐચ્છિક નિયંત્રણ બહાર પોતાની રીતે અનૈચ્છિક સ્નાયુઓના કાર્યનું નિયમન અને સંકલન કરે છે તેને સ્વયંવર્તી ચેતાતંત્ર કહે છે.

જવાબ : પરાવર્તી ક્રિયામાં ચેતાઓના આવેગ માર્ગને પરવર્તી કમાન કહે છે.

જવાબ : પર્યાવરણીય પ્રેરણ જેવા કે પ્રકાશ કે ગુરુત્વ વનસ્પતિની વૃદ્ધિ વાળા ભાગમાં દિશાપરિવર્તન કરી નાખે છે. આ એકદિશીય કે અનુવર્તન, હલન-ચલન ઉત્તેજનાની તરફ કે તેની વિરુદ્ધ દિશામાં હોઈ શકે છે. પ્રકાશાનુંવર્તન હલન-ચલનની ક્રિયાઓમાં પ્રરોહ પ્રકાશની તરફ વાળીને પ્રતિચાર અને મૂળ તેનાથી દુર વળીને પ્રતિચાર દર્શાવે છે.

જવાબ : એક વનસ્પતિના મૂળ હંમેશા નીચેની તરફ અને પ્રરોહ પૃથ્વીથી દુર વૃદ્ધિ કરે છે. આ પ્રરોહ અને મૂળમાં ક્રમશ: પરીગામી અને અધોગામી વૃદ્ધિ, પૃથ્વી કે ગુરુત્વના ખેંચાણનો પ્રતિચાર નિ:સંદેહ ગુરુત્વાનુવર્તન છે.

જવાબ : રસાયણાનુવર્તનનું એક ઉદાહરણ પરાગનલિકાની બીજાંડ કે અંડકની તરફ વૃદ્ધિ કરવી તે છે, જે રાસાયણિક વનસ્પતિમાં પ્રજનન ક્રિયામાં જરૂરી છે.

જવાબ : બાહ્ય ઉત્તેજનાના પ્રતિચાર સ્વરૂપે વનસ્પતિમાં થતી વૃદ્ધિ કે હલન ચલનને આવર્તનીય હલનચલન કહે છે.

જવાબ : ઈસ્ટ્રોજન

જવાબ : વૃદ્ધિ અંત:સ્ત્રાવ

જવાબ : ઈન્સ્યુલિન

જવાબ : થાઈરોક્સિન

જવાબ : સંવેદના એક ચેતાકોષના અગ્રભાગે આવેલા શિખાતંતુઓ દ્વારા મેળવવામાં આવે છે. અહી, એક રાસાયણિક ક્રિયા દ્વારા વિદ્યુત આવેગ ઉત્પન્ન થાય છે, જે તમે આકૃતિમાં જોઈ શકો છો.

જવાબ : આગની જ્વાળાને અડકવું-એક અકસ્માત અને ભયજનક સ્થિતિ છે. તેની સામે આપણે આઘાત સ્વરૂપે હાથ પાછો હટાવી લઈએ છીએ.આવું કરવામાં આપણે સહેજ પણ સમય લેતા નથી.

જવાબ : ઉષ્માની સંવેદનાના  વિષયમાં વિચારીએ તો, ચેતાઓને ઉષ્માની ખબર પડે છે. તેઓને ચેતાઓની સાથે જોડવામાં આવે કે જે સ્નાયુઓને ચલિત કરે છે. તો જે પ્રક્રિયા પૂર્વ સંકેતોની શોધ કરે અને તેને અનુસાર પ્રતિચારી ક્રિયા કરે તે ખૂબ જ ઝડપી પૂરી કરે છે.

જવાબ : મગજ અને કરોડરજ્જુ મધ્યસ્થ ચેતાતંત્ર બનાવે છે. તે શરીરના બધા ભાગોમાં સૂચનાઓ પ્રાપ્ત કરે છે અને તેઓનું સંકલન કરે છે.

જવાબ : મગજના મુખ્ય ત્રણ ભાગો છે. અગ્રમગજ, મધ્યમગજ અને પશ્વમગજ.

જવાબ : ચેતાપેશી સંવેદનાને આધારે સ્નાયુઓ પાસે ક્રિયા કરાવે છે. સ્નાયુઓ દ્વારા અંગમાં કાર્ય થાય છે. જયારે ક્રિયા કે હલન-ચલન થાય છે ત્યારે સ્નાયુપેશી અંતિમ કાર્ય કરે છે.

જવાબ : વનસ્પતિમાં ઉત્તેજના પ્રત્યે પ્રતિચાર દર્શાવે છે. લજામણીના છોડને અડકતા પર્ણો બીડાઈ જાય છે. બીજ અંકુરણ પામે છે તો મૂળ નીચેની તરફ અને પ્રકાંડ ઉપરની તરફ વૃદ્ધિની ગતિ કરે છે.

જવાબ : બહુકોષીય સજીવોના શરીરમાં સંવેદનાનું પ્રસરણ અને પ્રતિચાર ઝડપી કે ધીમા હોઈ શકે છે. પ્રાણીઓમાં દરેક અંગમાં એક નિશ્ચિત દિશામાં વૃદ્ધિ થાય છે.

જવાબ : વનસ્પતિની વૃદ્ધિ પ્રકાશન તરફ થાય છે જેને પ્રકાશાનુવર્તન કહે છે. એક અંત: સ્ત્રાવ ઓક્ઝીન, જે આ પ્રરોહના અગ્ર ભાગમાં સંશ્લેષણ પામે છે અને કોષોની લંબાઈમાં વૃદ્ધિ કરવામાં મદદરૂપ થાય છે. જયારે વનસ્પતિ એક તરફથી પ્રકાશ આવી રહ્યો હોય છે ત્યારે ઓક્ઝીન પ્રસરણ પામીને પ્રરોહના છાયા વાળા ભાગમાં આવી જાય છે.

જવાબ : વનસ્પતિ અંત:સ્ત્રાવોનું જીબરેલીન જે ઓક્ઝીનની જેમ પ્રકાંડની વૃદ્ધિમાં મદદરૂપ થાય છે. સાયટોકાયનીન કોષવિભાજનને પ્રેરિત કરે છે. અને તેથી આ તે વિસ્તારોમાં હોય જ્યાં કોષવિભાજન ઝડપથી થતું હોય છે.વિશેષરૂપથી સાયટોકાયનીન ફળ અને બીજમાં વધારે સાંદ્રતામાં મળી આવે છે.

જવાબ : રસાયણ કે અંત:સ્ત્રાવો પ્રાણીઓમાં સંવેદના અને સૂચનાઓનું પ્રસરણ અને નિયંત્રણ કરે છે.

જવાબ : એડ્રીનાલીન સીધો રુધિરમાં સ્ત્રવીત થઇ જાય છે અને શરીરના વિવિધ ભાગો સુધી પહોંચી જાય છે. હૃદય સહિત આ લક્ષ્ય અંગો કે વિશિષ્ટ પેશીઓ પર કાર્ય કરે છે. પરિણામ સ્વરૂપ હૃદયના ધબકારા વધે છે. જેથી આપણા સ્નાયુઓને વધારે ઓક્સિજનનો પુરવઠો મળી રહે છે.

જવાબ : હાયપોથેલેમસ: એ અગ્ર મગજનો ભાગ છે. આં ગ્રંથી થેલમસની નીચે અને પીચ્યુટરી ગ્રંથીની ઉપર આવેલી છે. તે રીલીઝીંગ હોર્મોન અને અંત:સ્ત્રાવ મુક્ત કરે છે.

જવાબ : કેટલાકને આહારમાં શર્કરા ઓછી કે ન લેવાની સલાહ તબીબ દ્વારા આપવામાં આવે છે. કારણ કે તે ડાયાબિટીસનો રોગી છે.

જવાબ : આસપાસના પર્યાવરણની માહિતી એકઠી કરીને તે ઉત્તેજક સ્વરૂપે ગ્રહી અંગોને આપે છે. આ ગ્રહી અંગો ચેતાતંતુઓ દ્વારા સંવેદના ચેતાતંત્રમાં પહોંચાડે છે.

જવાબ : વનસ્પતિમાં ચેતાતંત્રનો અભાવ હોય છે. પણ તેમાં યોગ્ય રાસાયણિક સંકલન હોય છે. જે કાર્બનિક રસાયણો છોડને પર્યાવરણ સામે યોગ્ય પ્રતિચાર આપી તેનું સંકલન કરે છે. તેને અંત:સ્ત્રાવો અથવાતો રાસાયણિક સંકલકો કહે છે.

જવાબ : બહુકોષી સજીવોમાં વિશિષ્ટ રચનાઓ અને અંગોને લેધે તેમાં સંકલન અને નિયંત્રણ જરૂરી છે. વનસ્પતિના છોડની ખોરાક બનાવવાની કે સ્પર્શાનુવર્તન, પ્રકાશાનુવર્તન, જલાનુંવર્તન, રસાયણાનુંવર્તન, ગુરુત્વિયાનુવર્તન વગેરે તેને પર્યાવરણમાં વૃદ્ધિ અને વિકાસ માટે જરૂરી છે.