GSEB Solutions for ધોરણ ૧૦ Gujarati

જવાબ : પ્રાચીન કાળથી નદીઓ પ્રાકૃતિક માર્ગ પૂરો પાડી રહી છે. ભારતીય સંસ્કૃતિ સિંધુ અને રાવી નદીના કિનારે વિકાસ પામી છે.      ભારતમાં નદીઓ પીવાનું પાણી, ઘરવપરાશનું પાણી, વીજળી, ખેતી, જળમાર્ગ જેવી આપણી મહત્વની જરૂરિયાતો પૂરી પાડે છે.      નદીઓએ ભારતીય પ્રજા જીવનને સમૃધ્ધ બનાવ્યું છે. પ્રાચીન કાળથી નદી કિનારાના ઊંડા અને સંધ્યાના વિવિધ ભૂમિ દ્રશ્યો દ્વારા ભરપુર સૌદર્ય અને કળા- કૌશલ્યનો વિકાસ પણ આ પ્રકૃતિના વારસા માંથી મળ્યો છે. તેથી આપણે નદીઓને ‘લોકમાતા’ નું બહુમાન આપ્યું છે.

જવાબ : આર્ય પ્રજા અન્ય નોર્ડિક નામે ઓળખાય છે.

જવાબ : વારસો એટલે એક પેઢીની ‘સંસ્કૃતિ’ ની અનેકવિધ બાબતો તેની અનુગામી પેઢીને પ્રદાન કરવું. જે તે પેઢીએ પોતે જે સીખેલ હોય, મેળવેલ હોય તેમાં ઉમેરો કરીને આગળની પેઢીને આપે છે. આમ, પેઢી દર પેઢી જે કઈ મળે તેને વારસો કહે છે.

જવાબ : દેશ કે સમાજમાં કાળક્રમે બદલાતા સંજોગો અનુસાર જનજીવનમાં આવતા પરિવર્તનો, સુધારા, સામાજિક નીતિ, રીતિ ઈત્યાદી વડે ભિન્ન ભિન્ન સમાજોની સંસ્કૃતિ બને છે. માનવસમાજની ટેવો, મુલ્યો, આચાર-વિચાર, ધાર્મિક પરંપરાઓ, કૌટુંબિક જીવન અને તેની અભિવ્યક્તિઓ, રહેણીકારની વગેરે સંસ્કૃતિ નક્કી કરે છે. તેથી એમ કહી શકાય કે સંસ્કૃતિ માનવીને ‘જીવન  જીવવાની રીત’ શીખવે છે.

જવાબ : મંદિરો, શીલાલેખો, સ્તુપો, વિહારો, મસ્જીદો, કિલ્લાઓ, રાજમહેલો તેમજ ઉત્ખનન કરેલા સ્થળો ઐતિહાસિક સ્મારકો છે. સાબરમતી આશ્રમ, દાંડી, બારડોલી, વર્ધા, શાંતિ નિકેતન (કોલકત્તા), દિલ્હી વગેરે ઐતિહાસિક સ્થળો છે. તથા     ભાષા, લિપિ, અંકો,શૂન્યની શોધ, ગણિત, પંચાંગ, ખગોળ, લોખંડ, સાહિત્ય, ધર્મ,યુદ્ધશાસ્ત્ર, ધર્મ, વિધિ- વિધાન, પર્યાવરણ સુરક્ષા જેવવી ઘણી મહત્વની શોધો ભારતમાં થઇ છે.

જવાબ : ભારતની પ્રજા પ્રાચીન યુગથી પર્યાવરણપ્રેમી રહી છે. જેની સાક્ષી તેનો વ્રુક્ષપ્રેમ, પુષ્પપ્રેમ, છોડવાઓ પ્રત્યેનો આદર સૂચવે છે. ભારતમાં વડ, પીપળો તુલસી વગેરેની પૂજા, ધૂપ-દીપ કરવામાં આવે છે. હરડે, આંબળા, બહેડા જેવી ઔષધિઓ તથા મોગરો, ગુલાબ, કમળ, ચંપો, જુઈ જેવા પુષ્પોએ માનવજીવનને ખુબ સુંદર, નિરામય, સમૃધ્ધ બનાવ્યું છે. આમ ભારતના સામાજિક, ધાર્મિક જીવન પર વનસ્પતિઓનો પ્રભાવ રહ્યો છે.

જવાબ : સીધું ખીણ સંસ્કૃતિના પુરાતન અવશેષો જેમકે તેમાંથી મળી આવેલ દેવ-દેવીઓની પ્રતિમાઓ, માનવ શિલ્પો તેમજ દાઢી વાળા પુરુષનું શિલ્પ અને નર્તકીની મૂર્તિ જોઇને આપણને આપણા સંસ્કૃતિક વારસા પ્રત્યે ગર્વ થાય છે. મૌર્યયુગની ઊંધા કમળની આકૃતિ ઉપર સિંહ અને વૃષભનું શિલ્પ, બુદ્ધની પ્રજ્ઞા પરમીત શિલ્પ, સારનાથની ધર્મચક્ર પ્રવર્તન વાળી મહાત્મા ગૌતમ બુદ્ધની પ્રતિમા, જૈન તીર્થંકરોની પ્રતિમાઓ, આ ઉપરાંત ઈલોરાની ગુફાઓ નિહાળતા આપણને આપણા સંસ્કૃતિક વારસા પ્રત્યે ગર્વ થાય છે.

જવાબ : આર્ય પ્રજા નોર્ડિક નામે ઓળખાય છે

જવાબ : નેગ્રીટો અથવા નીગ્રો જાતિ ભારતના સૌથી પ્રાચીન નિવાસીઓ છે. કેટલાક ઇતિહાસકારોનું માનવું છે કે નેગ્રીટો અથવા નીગ્રો (હબસીઓ) આફ્રિકામાંથી બલુચિસ્તાનના રસ્તે થઇ ભારતમાં આવેલા તેઓ વર્ણમાં શ્યામ, 4 થી 5 ફૂટ ઊંચા, અને માથે વાંકડિયા વાળ ધરાવતા હતા.

જવાબ : ભારતની રાષ્ટ્ર મુદ્રામાં ચાર સિંહો, ઘોડો, હાથી,અને બળદ આ પ્રાણીઓ દર્શાવાયેલા છે.

જવાબ : દ્રવિડોમાં માતૃમુલક – માતૃપ્રધાન કુટુંબ પ્રથા પ્રચલિત હતી. તેમણે અવકાશી ગ્રહોના ક્ષેત્રમાં અને વિવિધ કલા જેવીકે કાંતવું, વણવું, રંગવું અને હોડી તરાપા જેવા ક્ષેત્રમાં તેમનું યોગદાન છે.

જવાબ : મેંગોલોઈડ પ્રજાનો વર્ણ પીળો, ચહેરો સપાટ, ઉપસેલા ગાલ, અને બદામ આકારની આંખો જેવા શારીરિક લક્ષણો ધરાવતી હતી. મેંગોલોઈડ લોકો ‘કિરાત’ તરીકે ઓળખાતા હતા.

જવાબ : નીસર્ગોપચાર, આયુર્વેદિક, યુનાની જેવી ચિકિત્સા પદ્ધતિ પ્રકૃતિ પર આધારિત છે.

જવાબ : ભારતની ઉત્તર સીમા હિમાલયની પર્વતમાળા, દક્ષિણે હિંદમહાસાગર, પૂર્વમાં બંગાળનો ઉપસાગર અને પશ્ચિમે અરબી સમુદ્ર દ્વારા બનેલી છે.

જવાબ : હિમાલયમાં બદ્રીનાથ, કેદારનાથ, ગંગોત્રી, જમનોત્રી, અને અમરનાથ જેવા પ્રસિધ્ધ યાત્રાધામો આવેલા છે.

જવાબ : દ્રવિડો દક્ષિણ ભારતમાં વસે છે. અને તેઓ તમિલ, તેલુગુ, મલયાલમ, ભાષાઓ બોલે છે.

જવાબ : જૈન ધર્મ અને બોદ્ધ ધર્મની ગુફાઓ ગુજરાતના વડનગર, તારંગા, ખંભાલીડા, જુનાગઢ, શામળાજી, તળાજા, ઢાંક, ઝગડિયા વગેરે સ્થળોએ આવેલા છે.

જવાબ : સિંદુ , ગંગા, યમુના, નર્મદા, કૃષ્ણા, કાવેરી, વગેરે નદીઓનો પ્રભાવ ભારતના લોકજીવન પર પડે છે.

જવાબ : ધાર્મિક મહત્વ ધરાવતા પ્રસિદ્ધ તીર્થસ્થનોમાં દ્વારકાનું દ્વારકાધીશ મંદિર, જગદગુરુ શંકરાચાર્યની શારદાપીઠ, 12 જ્યોતિર્લિંગો પૈકીનું સોમનાથ મંદિર, તથા ભાવનગર જીલ્લામાં આવેલું પાલીતાણાનું જૈન તીર્થંકર વગેરે તીર્થ સ્થળો આવેલા છે.

જવાબ : મોઢેરાનું પ્રખ્યાત સૂર્યમંદિર તથા ત્યાં યોજાતા ઉત્તરાર્ધ નૃત્ય મહોત્સવ માટે મોઢેરા જાણીતું છે.

જવાબ : શુભ કાર્યોની શરૂઆતમાં લેવાતા સંકલ્પોમાં ‘ભારતવર્ષ’ , ‘ભરતખંડ’ , ‘જંબુદ્વીપ’ , ‘આર્યાવર્ત’ વગેરે શબ્દોનો ઉપયોગ થાય છે.

જવાબ : માનવીએ પોતાના બુદ્ધીચાર્યથી , આવડતથી, કુનેહથી, કળા કૌશલ દ્વારા,જે સર્જન કર્યું છે ; તેને સંસ્કૃતિક વારસો કહે છે.

જવાબ : વડ, પીપળો અને તુલસીનું ધાર્મિક ભાવથી પૂજન થાય છે.

જવાબ : અલ્પાઇન, ડીનારિક અને આર્મેનોઈડ આ પ્રજાઓ મધ્ય એશિયામાંથી આવેલી છે.

જવાબ : પોળો વિજય નગર, પતંગોત્સવ અને કાંકરિયા કાર્નિવલ (અમદાવાદ), તાના-રીટી મહોત્સવ (વડનગર), ઉત્તરાર્ધ-નૃત્ય મહોત્સવ (મોઢેરા), રણોત્સવ (કચ્છ) વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

જવાબ : મોઢેરાનું સૂર્ય મંદિર અને સીદી સૈયદની જાળી પૌરાણિક અને પુરાતત્વીય મહત્વ માટે જાણીતા છે.

જવાબ : એશિયાઈ સિંહો ભારતમાં માત્ર ગુજરાતમાં ગીરના જંગલોમાં જોવા મળે છે.

જવાબ : ગુજરાતમાં મુખ્યત્વે ભાદરવી પૂનમનો મેળો (અંબાજી-બનાસકાંઠા જીલ્લો), ભવનાથનો મેળો (ગિરનાર- જૂનાગઢ જીલ્લો), તરણેતરનો મેળો (તરણેતર-સુરેન્દ્રનગર જીલ્લો), ચૈત્રી પૂનમનો મેળો (બહુચરાજી-મહેસાણા જીલ્લો) વગેરે ધાર્મિક અને સામાજિક મહત્વ ધરાવે છે.

જવાબ : પ્રકૃતિ સાથેનો આપણો વ્યવહાર શ્રધ્ધાપૂર્વક હતો એવું પંચતંત્રની વાર્તાઓ માંના ઉદાહરણો દ્વારા આપણને જાણવા મળે છે.

જવાબ : ભારતની શિલ્પ સ્થાપત્યની કળા આશરે ૫૦૦૦ વર્ષ પ્રાચીન છે.

જવાબ : ભારતની નદીઓને લોકમાતાનું બિરુદ આપવામાં આવ્યું છે.

જવાબ : સીદી સૈયદની જાળી ગુજરાતના અમદાવાદમાં આવેલી છે.

જવાબ : દ્રવિડોમાં માતૃમુલક કુટુંબ પ્રથા હતી.

જવાબ : દ્રવિડકુળમાં તમિલ, તેલુગુ, કન્નડ અને મલયાલમ જેવી ભાષાઓ બોલાય છે.

જવાબ : ભારતમાં મેંગોલોઈડ, અલ્પાઇન, ડીનારિક અને આર્મેનોઈડ પ્રજાઓ પણ હતી.

જવાબ : ગીરનું જંગલ વિશ્વમાં એશિયાઈ સિંહો માટે પ્રખ્યાત છે.

જવાબ : ભવનાથનો મેળો ગિરનાર (જૂનાગઢ) માં મહા વદ ૯ થી ૧૨ દરમ્યાન ભરાય છે.

જવાબ : ધોળાવીરા કચ્છ જીલ્લામાં આવેલું છે અને તે પુરાતત્વીય મહત્વ ધરાવતું સ્થળ છે.

જવાબ : ભારતમાં વડ, પીપળો, તુલસી વગેરે વનસ્પતિ છોડની ધાર્મિક પૂજા કરવામાં આઅવે છે

જવાબ : વાયવ્ય ભારતમાં સાત મોટી નદીઓ વહે છે. આ નદીઓના સમુહને સપ્તસિંધુ કહે છે.

જવાબ : ભારતમાં અભ્યારણ્યો વન્ય જીવોની સુરક્ષા માટે બનાવામાં આવ્યા છે.

જવાબ : ભૂમિ-આકારો દ્વારા અનેક ભૂમિ દ્રશ્યોનું સર્જન થાય છે.

જવાબ : સમ્રાટ અશોકનો શિલાલેખ ગુજરાતના જૂનાગઢમાં આવેલો છે.

જવાબ : આદિમાનવ પૂર્વ-દક્ષિણ આફ્રિકામાં ઉત્પન્ન થયા હતા.

જવાબ : સહસ્ત્રલિંગ તળાવ પાટણમાં આવેલું છે.

જવાબ : હિમાલયમાં તરાઈના જંગલો આવેલા છે.

જવાબ : વિસ્તારની દ્રષ્ટીએ ભારત વિશ્વમાં સાતમું સ્થાન ધરાવે છે.

જવાબ : સંસ્કૃતિ એટલે જીવન જીવવાની રીતનો નિર્દેશ કરે છે.

જવાબ : ઉનાવા (મહેસાણામાં) મીરાદાતારનો મેળો ભરાય છે.

જવાબ : સોમનાથ એ ભારતના 12 જ્યોતિર્લિંગો પૈકીનું એક મંદિર છે.

જવાબ : મેન્ગોલોઈડ પ્રજા ઉત્તર પશ્ચિમ ચીન માંથી તિબેટમાં થઇ ભારતમાં આવી.

જવાબ : નેગ્રીટો આફ્રિકામાંથી બલુચિસ્તાનના રસ્તે થઇ ભરતમાં આવેલા છે.

જવાબ : આર્યો જે પ્રદેશમાં વસતા હતા તે પ્રદેશને ‘આર્યાવર્ત’ કહેવામાં આવે છે.

જવાબ : નેગ્રીટો પ્રજા ભારતના સૌથી પ્રાચીન નિવાસીઓ છે. ઈતિહાસકારોના મત મુજબ નેગ્રીટો આફ્રિકામાંથી બલુચિસ્તાનના રસ્તે થઈ ભારતમાં આવેલા. તેઓ વરને શ્યામ, 4 થી 5 ફૂટ ઊંચા, અને માથે વાંકડિયા વાળ ધરાવતા હતા.

જવાબ : ભારતની રાષ્ટ્રમુદ્રામાં ચાર સિંહો, ઘોડો, તથા બળદ દર્શાવાયેલા છે.

જવાબ : આપણી સંસ્કૃતિમાં પ્રાચીન કાળથી નદીકિનારાના ઉષા અને સંધ્યાના વિવિધ ભૂમિદ્રશ્યો દ્વારા ભરપૂર સોંદર્ય, કલાસૂઝ, અને કૌશલ્યો વિકાસ પણ આ પ્રકૃતિના વારસામાંથી મળ્યો છે. તેથી નદીને “લોકમાતા”નું બહુમાન આપ્યું છે.

જવાબ : વસ્તીની દ્રષ્ટ્રીએ ભારત બીજું અને વિસ્તારની દ્રષ્ટિએ ભારતનો ક્રમ સાતમો છે.

જવાબ :

• ભારતમાં પ્રાચીન કાળમાં હિંદુઓ આર્યો કહેવાતા.
• તેમણે ભારતમાં આર્ય સભ્યતાનું નિર્માણ કરેલુ.
• આર્યો વ્રુક્ષો, પહાડો, નદીઓ, સૂર્ય, વાયુ અને વરસાદ જેવા પ્રાકૃતિક તત્વોને ખુબ જ પ્રેમ કરતા તેમજ તેમની પૂજા આરાધના કરતા.
• આ દરેક પ્રકૃતિની આર્યોએ સ્તુતિઓ (ઋચાઓ), મંત્રો વગેરેની રચનાઓ કરી હતી.
• સમય જતા વેદપઠન પ્રચલિત બન્યું અને તેમાંથી યજ્ઞાદિ જેવી ધાર્મિક ક્રિયાઓ ભારતમાં શરુ થઇ.
• ભારતમાં આવેલી વિવિધ પ્રજાઓની સંસ્કૃતિમાં ઉમદા તત્વો અપનાવીને તેમણે એક સમન્વયી સંસ્કૃતિનું નિર્માણ કર્યું.
• તેઓની મુખ્ય વસ્તી જે પ્રદેશમાં હતી તે પ્રદેશને ‘આર્યાવર્ત’ નામ અપાયું હતું.
• પ્રાચીન સમયમાં આર્યો વાયવ્ય ભારતમાં વસતા હતા. જ્યાં મોટી મોટી સાત નદીઓ વહેતી હતી. જેને લીધે તે પ્રદેશને ‘સપ્તસિંધુ’ નામ આપવામાં આવ્યું.
• તે વખતના ભરતકુળના આર્ય રાજા ભરતના નામ ઉપરથી આ વિશાળ પ્રદેશ ભરતભૂમિ, ભરતખંડ, ભારતવર્ષ  કે ભારત જેવા નામથી ઓળખાવા લાગ્યો.
• આ રીતે ભારતમાં આવેલી વિવિધ પ્રજાઓની સંસ્કૃતિ અપનાવી આર્યોએ ભારતનો સંસ્કૃતિક વારસો ભવ્ય બનાવ્યો.
• દ્રવિડ લોકો: મોહેન્જો- દડોની સિંધુ સંસ્કૃતિના સર્જકો દ્રવિડ લોકો છે. તેમજ તેમને પાષણયુગની સંસ્કૃતિના પણ સીધા વારસડર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
• દ્રવિડોએ માતારૂપે દેવી પાર્વતી અને પિતારૂપે પરમાત્મા એટલે કે શિવની પૂજાની સમાજ આપી છે.
• દેવ-દેવીઓની દીપ, ધૂપ,આરતીથી પૂજા કરવાની પરંપરા પણ દ્રવિડોએ આપી છે.
• દ્રવિડોમાં માતૃપ્રધાન એટલે કે માતૃમૂલક કુટુંબ પ્રથા પ્રચલિત હતી.
• આ ઉપરાંત પ્રકૃતિ પૂજા, પશુ પૂજા એ પણ દ્રવિડોએ આપેલી ભેટ છે.
• તેઓએ અવકાશી ગ્રહોના ક્ષેત્રમાં તેમજ વિવિધ કલાઓ જેવીકે કાંતવું, વણવું, રંગવું અને હોડી તરાપા જેવા ક્ષેત્રમાં તેમનું યોગદાન છે.
• ભારતના ઉત્તર ભાગમાં જેમ જેમ આર્યોનું પ્રભુત્વ વધતું ગયું તેમ તેમ દ્રવિડો દક્ષિણ ભારત તરફ ખસતા ગયા અને ત્યાં સ્થિર થયા.
• આજે દક્ષિણ ભારતમાં દ્રવિડકુળની તમિલ, તેલુગુ, કન્નડ અને મલયાલમ જેવી ભાષાઓ બોલતા લોકો વસે છે.
• પ્રારંભિક તમિલ સાહિત્ય ઊર્મિની અભિવ્યક્તિથી ભરપૂર છે.

જવાબ :

• સંસ્કૃતિને સમજવા માટેના શૂત્રરૂપે કહી શકાય કે સંસ્કૃતિ એટલે જીવન જીવવાની એક ખાસ પ્રણાલી.
• કોઈ પણ દેશના લોકો જેને સમાજ કહી શકાય તેમાં સમયાંતરે તેમની જીવન જીવવાની પ્રથામાં આવતા પરિવર્તનો, બદલાવો, અને સામાજિક નીતિઓ અને પ્રથાઓ વડે જુદા જુદા સમાજની સંસ્કૃતિનું બંધારણ થાય છે.
• બી. મેલીનોવ્હીસકી નામના રશિયાના પ્રખ્યાત સમાજશાસ્ત્રી અને નૃવંશશાસ્ત્રી ના મત મુજબ ‘ સંસ્કૃતિ એટલે માનવ મનનું ખેડાણ અને તેમાં માનવ સમાજની ટેવો, મુલ્યો, આચાર-વિચાર, ધર્મિક પરંપરાઓ, રહેણી-કરણી અને જીવનને ઉચ્ચત્તમ ધ્યેય સુધી લઇ જતા આદર્શોનું સમન્વયીકરણ એમ પણ કહી શકાય.
• સમગ્ર માનવજાતની ગુફા નિવાસથી અત્યારના ઘર સુધીની વિકાસયાત્રા એટલે સંસ્કૃતિ.
• માનવજીવનના ઇતિહાસમાં શિક્ષણ, સાહિત્ય, સાહિત્ય,સંગીત, નૃત્ય, શિલ્પ- સ્થાપત્ય, અને હસ્ત કલા જેવા ક્ષેત્રોમાં પણ નિપુણતા પ્રાપ્ત કરવાની સિદ્ધિઓને પણ સંસ્કૃતિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
• માનવમનમાં ઉદભવતા વિચારો, કુશાગ્રતા, વિશિષ્ઠ કલા-કૌશલ્ય અને સંસ્કારિતાના પરિમાણોને પણ સંસ્કૃતિમાં સમાવેશ કરવામાં આઅવે છે.
• મનુષ્યો પોતાના મનનું ખુબજ મંથન ચિંતન કરીને વિકસાવેલા સાહિત્ય, તત્વચિંતનની અનેકવિધ વિચારશ્રેણીઓ, ધાર્મિક પરંપરાઓ, વિશ્ષ્ઠ સિદ્ધિઓ જેવીકે ચિત્રકલા, શિલ્પકલા, સ્થાપત્યકલા, લલિતકલાઓ અને આર્થિક પ્રવૃત્તિઓનો પણ સંસ્કૃતિની પરિભાષામાં સમાવેશ થાય છે.
• કોઈ પણ જનસમૂહ દ્વારા અપનાવાતી પોતાની આગવી જીવનશૈલી “ The Way of life” નો પણ સંસ્કૃતિમાં સમાવેશ થાય છે.

જવાબ :

• ગુજરાતમાં સંસ્કૃતિક, પૌરાણિક અને પુરાતત્વીય મહત્વ ધરાવતા સ્થળોમાં લોથલ (ધોળકા તાલુકો), રંગપુર (લીમડી તાલુકો), ધોળાવીરા (કચ્છ જીલ્લો), રોકકાકડી અથવા શ્રીનાથગઢ (રાજકોટ જીલ્લો) વગેરે મુખ્ય છે.
• વડનગરનું કીર્તિ તોરણ, જુનાગઢમાં આવેલો સમ્રાટ અશોકનો શિલાલેખ, મોઢેરાનું સૂર્ય મંદિર, ચાંપાનેરનો દરવાજો, સિધ્ધપૂરનો રુદ્ર મહાલય, વિરમગામનું માનુંસર તળાવ, અમદાવાદની જામા મસ્જિદ, ઝુલતા મિનારા, સીદી સૈયદની જાળી, પાટણનું સહસ્ત્રલિંગ તળાવ, વડોદરાનો રાજમહેલ, જૂનાગઢનો મહાબતખાનનો મકબરો, નવસારીની પારસી અગિયારી.
• ધાર્મિક મહત્વ ધરાવતા સ્થાનોમાં દ્વારકાનું દ્વારકાધીશ મંદિર અને જગદગુરુ શંકરાચાર્યની શારદાપીઠ, બાર જ્યોતિર્લીંગ પૈકીનું સોમનાથ મંદિર, ઉત્તર ગુજરાતમાં અંબાજી(બનાસકાંઠા જીલ્લો), બહુચરાજી(મહેસાણા જીલ્લો), મહાકાલી માતાજી (પાવાગઢ, પંચમહાલ જીલ્લો), મીરા દાતાર (ઉનાવા, મહેસાણા જીલ્લો), જૈન તીર્થ પાલીતાણા (ભાવનગર જીલ્લો), રણછોડરાયજી મંદિર ડાકોર (ખેડા જીલ્લો) અને શામળાજી વગેરે તીર્થસ્થાનો છે.
• પતંગોત્સવ અને કાંકરિયા કાર્નિવલ (અમદાવાદ), તાના-રીટી મહોત્સવ (વડનગર), ઉત્તરાર્ધ-નૃત્ય મહોત્સવ (મોઢેરા), રણોત્સવ (કચ્છ) વગેરે સંસ્કૃતિક મહોત્સવ માટેના જાણીતા સ્થળો છે. તદઉપરાંત આ સ્થળો પ્રવાસન માટે પણ મહત્વ ધરાવે છે.
• ગુજરાત એ પ્રખ્યાત મેળાઓ માટેનો પ્રદેશ છે. તેમાં મહત્વના મેળા ભાદરવી પૂનમનો મેળો (અંબાજી-બનાસકાંઠા જીલ્લો), ભવનાથનો મેળો (ગિરનાર- જૂનાગઢ જીલ્લો), તરણેતરનો મેળો (તરણેતર-સુરેન્દ્રનગર જીલ્લો), ચૈત્રી પૂનમનો મેળો (બહુચરાજી-મહેસાણા જીલ્લો) વગેરે મુખ્ય છે.
• આ ઉપરાંત ગુજરાતના વડનગર, તારંગા, ખંભાલીડા, જૂનાગઢ, કોટેશ્વર, તળાજા, ઢાંક, ઝગડિયા વગેરે સ્થળોએ બોદ્ધ તથા જૈન ધર્મની ગુફાઓ આવેલી છે.

જવાબ : ભારતે ભવ્ય વારસો સાચવીને વિશ્વમાં ગૌરવભરી પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી અગ્રીમ સ્થાન અપાવ્યું છે.

• આપણી સમન્વિત સંસ્કૃતિના સમૃદ્ધ વરસનું મુલ્ય સમજી તેની જાળવણી કરવી તે આપણી ફરજ છે.
• આપણા દેશના જંગલો, તળાવો, નદીઓ, તથા વન્ય પશુ પંખીઓ સહિત કુદરતી પર્યાવરણનું જતન કરવાની અને સર્વ જીવો પ્રત્યે દયા અનુકંપા રાખવાની ફરજ છે.
• જાહેર મિલકતોનું રક્ષણ કરવાની તથા હિંસાનો ત્યાગ કરવાની ફરજોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.

  આમ ભારતની ભૂમિ પર પ્રકૃતિએ જે નયનરમ્ય ભૂમિ દ્રશ્યો સર્જેલ છે. તેની સુંદરતા, પવિત્રતા અને શુદ્ધતાની સાથે મળીને જાળવવાની આપણી નૈતિક ફરજ છે.

જવાબ : ભારતનો પ્રાકૃતિક વારસો:

• પ્રકૃતિ, પર્યાવરણ અને માનવજીવનની  વચ્ચેના નિકટતમ સંબંધોનું પરિણામ એટલે પ્રાકૃતિક વારસો.
• પ્રાકૃતિક  વારસો એ કુદરતની ભેટ છે. ભારતનો પ્રાકૃતિક વારસો વિશિષ્ઠ અને વૈવિધ્ય સભર છે. જેમાં ઊંચા પર્વતો, નદીઓ, ઝરણા, સાગરો,લાંબા દરિયા કિનારા વિશાળ ફળદ્રુપ મેદાનો, ખીણ પ્રદેશો, રણોનો સમાવેશ થાય છે.
• તેમજ વ્રુક્ષો, વનસ્પતિ, જીવજંતુઓ, ઋતુઓ, પશુપક્ષીઓ, પ્રાણીઓ અને વૈવિધ્યપૂર્ણ ભૂમિ દ્રશ્યો, વિવિધ પ્રકારના ખડકો, ખાનીજોનો સમાવેશ થાય છે. પ્રકૃતિએ આપણી આહાર, પાણી, શુદ્ધ વાયુ તેમજ નિવાસ જેવી બધીજ આવશ્યકતાઓ માટે સુંદર વ્યવસ્થા કરી છે.
• પ્રકૃતિ સાથેનો આપણો વ્યવહાર શ્રધ્ધાપૂર્વક હોવાના હોવાના ઉદાહરણો પંચતંત્રની વાર્તાઓ અને બોદ્ધ ધર્મની જાતકકથાઓમાં જોવા મળે છે. આપણા ગીતો, તહેવારો, કવિતાઓ, ચિત્રોમાં પ્રકૃતિ અને ઋતુચક્રનું નિરૂપણ જોવા મળે છે. નીસર્ગોપચાર, આયુર્વેદિક, યુનાની જેવી ચિકિત્સા પદ્ધતિ પ્રકૃતિ પર આધારિત છે.   
• ભારતના ભૂમિ દ્રશ્યો : હિમાલય જેવા પર્વતો એ ભૂમિ આકાર છે. જેમાં અનેક પ્રકારની ઉપયોગી વનસ્પતિ, ખનીજો તેમજ અવનવા પશુ-પંખી છે.તેના બરફથી છવાયેલા શિખરો છે. જેમાંથી નીકળતી મોટી નદીઓ બારેમાસ ભરપુર પાણીથી સમૃદ્ધ રહે છે. તરાઈના જંગલો પણ ત્યાં છે. હિમાયમાં અમરનાથ, બદ્રીનાથ, કેદારનાથ જેવા યાત્રાના સ્થળો અને નંદાદેવી જેવા શિખરો છે, જેનાથી ભારત માટે હિમાલય ઘણો મહત્વનો બની રહે છે.
• નદીઓ: ભારતીય સંસ્કૃતિ સિંધુ અને રવિ જેવી નદીઓના કિનારે વિકાસ પામી છે. સિંધુ, ગંગા, યમુના, નર્મદા, ગોદાવરી નદીઓએ પીવાનું પાણી, સિંચાઈ, વીજળી, ખેતી, જળમાર્ગ જેવી આપણી મહત્વની જરૂરિયાતો સંતોષવામાં નદીઓનું સ્થાન અગ્રીમ છે. આમ, નદીઓએ ભારતીય પ્રજા જીવનને સમૃદ્ધ બનાવ્યું છે. તેથી આપણે નદીને ‘લોકમાતા’ નું બહુમાન આપ્યું છે.
• વનસ્પતિ જીવન: ભારતની પ્રજા આદી સમયથી પર્યાવરણ પ્રેમી રહી છે. ભારતમાં વડ, પીપળો, તુલસી વગેરેની પૂજા, ધૂપ-દીપ કરવામાં આવે છે. અને આપણે તેને પવિત્ર માનીને પૂજીએ છીએ.
• વન્ય જીવન: પ્રકૃતિ પ્રેમી હોવાની સાથે સાથે ભારત પ્રાણીઓ પ્રત્યે પણ એટલો જ પ્રેમ ધરાવે છે. ભારતના જંગલોમાં વાઘ, સિંહ, હાથી, હરણ, સાબર, સસલા તેમજ અજગર, સાપ જેવા અનેક પ્રાણીઓ જોવા મળે છે. તો વળી કેટલાક પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓને દૈવી સ્વરૂપ માંની તેમની પૂજા કરવામાં આવે છે. ભારતે પ્રાણીઓને અમુલ્ય માન્યા છે. અને કેટલાક વન્યજીવોની રક્ષા માટે અભયારણ્યો બનાવી તેમના જીવનની સુરક્ષા માટે કાયદા પણ ઘડેલા છે.

જવાબ : ભારતે જગતને વિવિધતા પૂર્ણ અને સમૃદ્ધ વારસાની ભેટ આપી છે. સંસ્કૃતિક વરસો એટલે માનવસર્જિત વારસો. માનવીએ પોતાના કુનેહ, બુદ્ધિચાતુર્ય, આવડત અને કળા-કૌશલ્ય દ્વારા જે કંઈ પ્રાપ્ત કર્યું કે સર્જન કર્યું તેને સંસ્કૃતિક વારસો કહેવાય.

જવાબ : પ્રાચીન સમયથી ભારત દેશ પ્રકૃતિ પ્રેમી હોવાની સાથે સાથે પ્રાણી પ્રેમી સંસ્કુતિ ધરાવતો દેશ છે. વાઘ, સિંહ, હાથી, ગેંડો, શિયાળ, રીંછ, હરણ, રોઝ, સાબર, સસલા, અજગર, સાપ, નાગ, નોળિયા, ઘો, શાહૂડી જેવા અનેક જીવો જોવા મળે છે.

જવાબ : ભારતની પ્રજા આદિ સમયથી પર્યાવરણપ્રેમી રહી છે જેની સાક્ષી તેનો વૃક્ષપ્રેમ, પુષ્પપ્રેમ અને છોડવાઓ પરત્વેનો આદર સૂચવે છે. માણસ, પ્રાણી, પશુ-પક્ષીઓએ આહાર માટે વનસ્પતિ પર આધાર રાખવો પડે છે. ભારતમાં વડ, પીપળો, તુલસી વગેરેની પૂજા, ધૂપ-દીપ કરી કરવામાં આવે છે, વટસાવિત્રી વ્રતમાં વડની પૂજા કરવામાં આવે છે.

જવાબ : પ્રાચીનકાળથી નદીઓ પ્રાકૃતિક માર્ગ પૂરો પાડતી રહી છે. ભારતીય સંસ્કૃતિ સિંધુ અને રાવી નદીના કિનારે પાલન પોષણ પામી છે. સિંધુ, ગંગા, યમુના, સરસ્વતી, નર્મદા, ગોદાવરી, કૃષ્ણા, કાવેરી જેવી લગભગ બધી જ નદીઓએ ભારતના લોકજીવન પર પ્રગાઢ અસરો ઉપજાવી છે. પીવાનું પાણી, વપરાશનું પાણી, સિંચાઈ, વીજળી, ખેતી, જળમાર્ગ જેવી આપણી મહત્વની જરૂરિયાતો સંતોષવામાં નદીઓનું સ્થાન અગ્રિમ છે.

જવાબ : ભારતભૂમિએ દેશના લોકોને અને વિશ્વને સમૃદ્ધ અને વૈવિધ્યસભર વારસો આપ્યો છે. ભારતીય સંસ્કૃતિ શાંતિપ્રિય અને વેપારી રહી છે. ભારતની સંસ્કૃતિમાંથી સત્‌, ચિત્‌ અને આનન્દનો અનુભવ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઉપરાંત અહીં આવીને વસેલી ભિન્ન ભિન્ન સંસ્કૃતિ સાથેના આદાન પ્રદાન થકી ભારતીય સંસ્કૃતિ સમૃદ્ધ બની. તેણે અપનાવેલ અહિંસા અને શાંતિના મૂલ્યોની આજે વિશ્વભરમાં પ્રસંશા અને સ્વીકાર થયો છે.