GSEB Solutions for ધોરણ ૧૦ Gujarati

જવાબ : ભૂમિ સંરક્ષણ એટલે જમીનનું ધોવાણ રોકીને જમીનની ગુણવત્તા જાળવવી તે. માટીકણોને પોતાની મૂળ જગ્યાએ જાળવી રાખીને જમીન સંરક્ષણનો ઉપાય યોજી શકાય છે. દુનિયામાં વિવિધ જગ્યાએ જે તે સ્થાન અને સમસ્યાને અનુરૂપ ઉપાયો યોજવામાં આવે છે. જો ભૂમિનું સંરક્ષણ ન થાય તો તેનાથી પૂરની શક્યતાઓ વધતાં જાન માલની સલામતીના જોખમો ઊભા થાય છે.

જવાબ : લેટીન ભાષાના શબ્દ ‘Later’ એટલે ઈંટ પરથી પડ્યું છે. લોહ ઓકસાઈડને લીધે તેનો રંગ લાલ હોય છે. સૂકી અને ભેજવાળી આબોહવાના પરિવર્તનથી અને સિલિકામય પદાર્થોના નિવારણથી તેનું નિર્માણ થયેલું છે.

જવાબ : આ જમીનોમાં મુખ્યત્વે લોહતત્વ, પોટાશ અને એલ્યુમિનિયમનું પ્રમાણ વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. આ જમીન ઓછી ફળદ્રુપ હોય છે પણ તેમાં ખાતરો નાખીને કપાસ, ડાંગર, રાગી, શેરડી, ચા, કોફી કાજુ વગેરેના પાક લેવાય છે. આ જમીનને પડખાઉ જમીન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

જવાબ : આ પ્રકારની જમીન હિમાલયના શંકુદ્રુમ જંગલોમાં 3000 મીટર થી 3100 મીટરની ઊંચાઈ વચ્ચે તથા સહ્યાદ્રી, પૂર્વઘાટ અને મધ્ય હિમાલયના તરાઈ ક્ષેત્રોમાં આવેલી છે. વૃક્ષોના ખરેલા પાંદડાથી ભૂસપાટી ઢંકાયેલી હોય છે અને તે પાંદડા સડવાથી સેંદ્રિય દ્રવ્યોનું પ્રમાણ વધવાથી જમીનનો ઉપરનો ભાગ કાળો બનેલો હોય છે. જે જમીન તળમાં નીચેની તરફ જતાં ભૂરા કે લાલ રંગમાં ફેરવાય છે.

જવાબ : ભારતના દક્ષિણ ભાગમાં તથા સમગ્ર મહારાષ્ટ્ર, પશ્ચિમની મધ્ય પ્રદેશ, આંધ્ર પ્રદેશ અને કર્ણાટકના કેટલાક ભાગોમાં આ પ્રકારની કાળી જમીન મળે છે.

જવાબ : કેટલાક સંસાધનો પોતાની મેળે જ ચોક્કસ સમયમાં વપરાશી હિસ્સામાં પૂર્તિ કહે છે અથવા તે અખૂટ હોય છે, તેને નવીનીકરણીય સંસાધનો કહેવામાં આવે છે.

જવાબ : જે સંસાધનો એકવાર વપરાયા પછી પુન: ઉપયોગમાં લઈ શકાતા નથી અથવા નજીકના ભવિષ્યમાં તેનું પુન: નિર્માણ અશક્ય છે તેને અનવીનીકરણીય સંસાધનો કહેવામાં આવે છે.

જવાબ : દુનિયામાં ભાગ્યે જ એક બે જગ્યાઓએ મળી આવતાં ખનીજોને એકલ સંસાધનો કહે છે. જેમ કે ક્રાયોલાઇટ ખનીજ માત્ર ગ્રીનલેન્ડમાં જ મળી આવે છે.

જવાબ : વિશ્વની બધા રાષ્ટ્રોની સહિયારી માલિકીના સંસાધન કે જેનો ઉપયોગ માનવ કલ્યાણમાં થતો હોય તેવી ભૌતિક કે અભૌતિક સંપત્તિને વૈશ્વિક સંસાધનો કહેવામાં આવે છે.

જવાબ : જેના પ્રાપ્તિ સ્થાનો મર્યાદિત હોય તેવા ખનીજો જેવા કે કોલસો, પેટ્રોલિયમ, તાંબું, સોનું યુરેનિયમ વગેરે ખણીજોને વિરલ સંસાધનો કહે છે.

જવાબ : કાળી જમીનનું બીજું નામ રેગુર છે અને તે કપાસના પાકને વિશેષ અનુકૂળ હોવાથી આ જમીનને કપાસની જમીન તરીકે ઓળખાય છે.

જવાબ : આ પ્રકારની નદીઓના નિક્ષેપથી તૈયાર થતી નવા પ્રકારની કાંપની જમીન ખદર તરીકે ઓળખાય છે.

જવાબ : જમીનોમાં બાંગર અને ખદર એ કાંપની જમીનના પ્રકાર મનાય છે.

જવાબ : ભારતમાં આવેલા ક્ષેત્રો પૈકી અર્ધશુષ્કક્ષેત્રનો ઉજ્જડ ભૂમિમાં સમાવેશ થતો નથી.

જવાબ : ભૂમિ આવરણના ખનીજ દ્રવ્યોયુક્ત અજૈવિક આવરણને રેગોલિથ કહેવાય છે.

જવાબ : ભારતનું કુલ ક્ષેત્રફળ 32.8 લાખ ચો.કિલોમીટર છે.

જવાબ : જમીનોની પરિપક્વતા સમયગાળાથી નક્કી કરવામાં આવે છે.

જવાબ : નદીઓમાં જૂના કાંપની જમીનને બાંગર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

જવાબ : ભારતમાં રાષ્ટ્રીય અર્થતંત્રની કરોડરજ્જુ એ સંશોધનને માનવામાં આવે છે.

જવાબ : ભારતમાં જમીનમાં રહેલા ખડકોમાં ખવાણની પ્રક્રિયા માં ફલિત પેદાશ છે.

જવાબ : માનવીની ભૂ-આવરણીય સ્થિતિમાં બધી પ્રવૃત્તિઓ થતી હોય છે.

જવાબ : હવા, પાણી, જૈવિક દ્રવ્યો વગેરે રેગોલિથમાં ભળવાથી જમીન તૈયાર થાય છે.

જવાબ : ભારતની 8 ટકા જમીન પડતર જોવા મળે છે.

જવાબ : ભારતમાં આવેલા સંસાધનોમાં જમીનો અજૈવિક સંસાધન છે.

જવાબ : જંગલોનું ક્ષેત્રફળ દેશના કુલ ક્ષેત્રફળના ત્રીજા ભાગ કરતા પણ ઓછું જોવા મળે છે.

જવાબ : પર્વતીય વિસ્તારોમાં ખેતી માટે સીડીદાર ખેતરો બનાવીને ધોવાણને અટકાવી શકાય છે.

જવાબ : કાળી જમીન વરસાદી પાણીના પડવાથી વધુ ચીકણી બને છે.

જવાબ : મધ્યપ્રદેશમાં ચંબલ નદીની ખીણમાં ઘણા બધા કોતરો જોવા મળે છે.

જવાબ : ભારતની આબોહવા મોસમી પ્રકારની જોવા મળે છે.

જવાબ : કાંપમાંથી બનતી બાંગર જમીન ચીકણી હોય છે.

જવાબ : ભારતમાં મળતા કુદરતી સંસાધનોમાં જળ, વનસ્પતિ, ખણીજો, જમીન વગેરેને ગણી શકાય છે.

જવાબ : ભારતની જમીનના કુલ 46 ટકા વિસ્તાર વાવેતર માટે ઉપયોગી ગણી શકાય છે.

જવાબ : ભારતમાં કૃષિ અને વનસ્પતિ માટે વાયુ એ મહત્વનુ પરિબળ છે.

જવાબ : ભારતમાં વનસ્પતિ, પ્રાણીઓ, વાયુ અને ભૂમિ એ આર્થિક પ્રવૃત્તિ માટેનું સર્વોત્તમ પરિબળ છે.

જવાબ : પૃથ્વીના પોપડાના ઉપરના પાતળા સ્તરને જમીન કહે છે.

જવાબ : કાળી જમીનને રેગુર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

જવાબ : ચંબલની ખીણમાં પૂરના ધોવાણથી બનેતી બીનઉપજાઉ જમીનને કોતરો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

જવાબ : રણમાં જમીન શુષ્ક તથા અર્ધશુષ્ક વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.

જવાબ : પડખાઉ જમીન ઉપાંતરિત ખડકો દ્વારા તૈયાર થાય છે.

જવાબ : રાતી જમીન આગ્નેય અને રૂપાંતરિત ખડકોવાળા વિસ્તારમાં બને છે.

જવાબ : ઢોળાવવાળા વિસ્તારોમાં વૃક્ષારોપણ કરવાથી માટીનું ધોવાણ અટકી જાય છે.

જવાબ : ભૂમિ, જળ, જમીન એ કુદરતી સંસાધનોનો અજૈવિક પ્રકાર છે.

જવાબ : ઉપરોક્ત સંસાધનોમાં પ્રાણીઓ એ અજૈવિક સંસાધન નથી.

જવાબ : આપમેળે ચોક્કસ સમયમાં નિર્માણ પામતા સંસાધનોને નવીનીકરણીય સંસાધન કહે છે.

જવાબ : ભારતમાં કુલ 13 હજાર હેક્ટર જમીનનું ધોવાણ થઈ ગયું છે.

જવાબ : ભારતના ઉચ્ચપ્રદેશના વિસ્તારોમાં જમીન ધોવાણ સૌથી ઓછું થાય છે.

જવાબ : પર્વત ધોવાણ પધ્ધતિથી જમીનનું ધોવાણ થતું નથી.

જવાબ : સંસાધન એટલે જે વસ્તુ પર માનવી આધારિત કે આશ્રિત હોય તથા માનવીની જરૂરિયાતો જેનાથી પુરી થતી હોય, તે અથવા જે વસ્તુથી માનવીની જરૂતિયાતો પૂરી થાય તે વસ્તુ સંસાધન બની જાય છે.

જવાબ : સંસાધનના માનવી અનેક ઉપયોગ કરે છે. માનવ જીવનમાં સંસાધનો ખૂબ જ ઉપયોગી છે. કૃષિ અને ઔદ્યોગિકદરેક પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ કુદરતી સંસાધનોનો આધાર હોય છે.

જવાબ : નદી અને ખીણોમાં થતું કોતર ધોવાણ અટકાવવા નદી પર નાના નાના બંધો કે બંધારા બાંધીને પ્રવાહની ગતિ ધીમી કરી શકાય તથા નદી કિનારે વૃક્ષારોપણ કરીને પણ ધોવાણ અટકાવી શકાય.

જવાબ : રણની નજીકના પ્રદેશોમાં વધુ પડતા પવનથી બચવા રણની ધાર પર મોટા વૃક્ષોને હારબંધ ઉગાડીને પવન રક્ષક મેખલારૂપી દીવાર ઊભી કરી શકાય.

જવાબ : વહીવટી, માલિકી અને વ્યવસ્થાપનની દ્રષ્ટીએ જંગલોના ત્રણ પ્રકાર પાડવામાં આવે છે.
1.  વહીવટી દ્રષ્ટીએ જંગલોના પ્રકાર: 
A. અનામત જંગલ: આ પ્રકારના જંગલો સ્સીધા સરકારી તંત્રના નિયંત્રણમાં હોય છે. તેમાં પેદા થતા કિંમતી ઈમારતી લાકડા તેમજ અન્ય પેદાસો મેળવવા હંમેશા સુરક્ષિત કે અનામત રાખવામાં આવે છે. 
    તેમાં લાકડા વીણવા, ઝાડ કાપવા, અને પશુઓ ચરાવવા માટે પ્રવેશ કરવાની સખત મનાઈ હોય છે. આ જંગલો ભારતના જંગલોના કુલ ક્ષેત્રફળના 54.4 %  જેટલો વિસ્તાર રોકે છે.

જવાબ : વન સંરક્ષણ અંગેના ઉપાયો
• લાકડા અથવા બળતણના વિકલ્પે વાપરી શકાય તેવી સામગ્રી માટે સંશોધનો હાથ ધરવા. જેમકે સૌરઉર્જા, પવનઉર્જા, બાયોઉર્જા વગેરેનો ઉપયોગ કરવા લોકોને જાણકરી આપી પ્રોત્સાહિત કરવા.
• જરૂરિયાત કે વિકાસ માટે નિર્માણ કાર્ય કરતા જે વૃક્ષો અનિવાર્ય પણે કાપવા પડે, તેની જગ્યાએ તેજ પ્રજાતિના વૃક્ષો વાવવા જોઈએ. અપરિપક્વ વૃક્ષોના કાપવા પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ મુકવો જોઈએ.
• જે ઉદ્યોગો જંગલોમાંથી કાચો માલ મેળવે છે, તેમને ભવિષ્યની જરૂરિયાત માટે વનીકરણની ફરજ પાડવી જોઈએ.
• ઇકો-ટુરીઝમના વિકાસના નામે જંગલની સ્થિતિ ન જોખમાય તે માટે કડક નિયંત્રણો કરવા.
• સ્થાનિક લોકોમાં આ અંગે વ્યાપક જનજાગૃતિ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવું.
• શાળા કોલેજોમાં શીખવાતા પાઠ્યક્રમોમાં આ અંગેની વિગતો સમાવવી અને વનસંરક્ષણની વિશેષ જરૂરિયાતો સમજાવવી.
• ઘાસ ચારો અને બળતણ માટેની જરૂરિયાત માટે સામાજિક વનીકરણ અને કૃષિ વનીકરણ માટે આયોજન બધ્ધપ્રોત્સાહક પગલા ભરી વન વિસ્તારવા.
• વનસંસાધનોનો કરકસર પૂર્વક ઉપયોગ કરવો.
• દાવાનળથી જંગલોને ભારે નુકસાન થાય છે. તેના શમનમાટે રાષ્ટ્રીય સ્તરે અલાયદું તંત્ર ઉભું કરવું.
• જંગલ ક્ષેત્રોમાં આવેલા ધાર્મિક આસ્થા કેન્દ્રો પર ભરતા મેલા, યોજાતા ભંડારા કે પરિક્રમા સમયે પરિવહન સુવિધા વધતા અને પ્રવાસ સુગમ થતા હજારો યાત્રિકો પહોંચે છે, તે સમયે થતા કચરાનો યોગ્ય નિકાલ ન થતા જંગલ દુષિત થાય છે.
• પશુઓને ચરાવવા માટે જન્ગાલોમાં અલાયદા વિસ્તારો રાખવા જોઈએ.
   આ પ્રમાણેના સામુહિક ઉપાયોનું આયોજન કરી આપણા અમુલ્ય જંગલોનું સંરક્ષણ કરવું જોઈએ.

જવાબ : વન્ય જીવોની સંકટમાં આવી પડેલી પ્રજાતિઓ અને નજીકના ભવિષ્યમાં લુપ્ત થવાનો ભય હોય એવી પ્રજાતિઓના સંરક્ષણ માટે ખાસ યોજનાઓ શરુ કરવામાં આવી છે.
1) વાઘ પરિયોજના: ભારતના જંગલોમાં 20મી સદીની શરૂઆતમાં લગભગ 40 હાજર કરતા પણ વધારે વાઘ હતા. પરંતુ અનિયંત્રિત ગેરકાયદેસર થતા શિકાર અને જંગલોના વિનાશને પરિણામે વાઘના અસ્તિત્વ માટે બહુ મોટો ખરતો ઉભો થયો હતો. વાઘ બચાવવાના હેતુસર ૧૯૭૧ માં આ પરિયોજના શરુ કરાઈ.
     વાઘના કુદરતી આવાસને સુરક્ષિત રાખવા અને તેનું પર્યાવરણીય સંતુલન જાળવવા રાષ્ટ્રીય સ્તરેથી શ્રેણી બધ્ધ પગલા લેવામાં આવ્યા. અત્યારે દેશમાં કુલ 44 જેટલા ક્ષેત્રોમાં આ યોજના કાર્યરાત છે.
2) હાથી પરિયોજના: હાથીઓને તેમના કુદરતી આવાસમાં સંરક્ષણ આપવાનો અને તેમના કુદરતી નિવાસ્થાનો, તેમના સ્થળાંતરના માર્ગોનું સંરક્ષણ કરવા માટે ૧૯૭૨ માં આ પ્રોજેક્ટનો આરંભ કરવામાં આવ્યો.
     આ યોજનાના અમલીકરણ બાદ જંગલોમાં હાથીઓની સંખ્યામાં વધારો થયો છે. આ ઉપરાંત આ યોજના પાલતું હાથીઓના પાલન પોષણ માટે પણ કામગીરી કરે છે.
3) ગેંડા પરિયોજના: આ પરિયોજના એક સિંગી ભારતીય ગેંડાના સંરક્ષણ મે બનાવાવામાં આવી છે. ભારતમાં આસામ રાજ્યમાં સૌથી વધારે ગેંડા જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત પશ્ચિમ બંગાળના સુંદરવનમાં પણ તે જુજ સંખ્યામાં મળી આવે છે.
ભારત ‘રાઈનો વિઝન’ (Rhino Vision) 2020 ની વ્યૂહરચના મુજબ ભારતમાં ગેંડાની સંખ્યા ૩૦૦૦ સુધી લઇ જવાનું લક્ષ્ય છે.
4)  ઘડિયાળ પરિયોજના: મીઠા પાણીમાં જોવા મળતી મગરોની આ પ્રજાતિ ૧૯૭૦ના દાયકામાં લુપ્ત થવાને આરે હતી.
ત્યારે ભારત સરકારે આ મગરોની પ્રજાતિને બચાવવા સારૂસમયસરના પગલા લઇ આ પરિયોજના શરુ કરી.
5) ગીધ પરિયોજના: ગીધ એ કુદરતનો સફાઈ કામદાર છે.તે મૃત ઢોરનું માંસ ખાય છે. ભારતમાં ગીધની ૯ પ્રજાતિઓ જોવા મળે છે. ગીધોની સંખ્યામાં થયેલા અસાધારણ ઘટાડાને લીધે ૨૦૦૪ થી આ પરિયોજના શરુ કરી છે.
6)  હિમ દીપડા પરિયોજના: હિમાલયમાં લગભગ ૩૦૦૦મીટરની ઉંચાઈએજોવા મળતી આ પ્રજાતિ બરફમાં રહે છે. સ્થાનિક લોકોમાં હિમદીપડા બાબતે જાણકારી વધે અને તેના સંરક્ષણ માટે લોકો જાગૃત થાય તે હેતુથી ૨૦૦૦ ની સાલમાં આ પરિયોજના શરુ કરાઈ.
આ ઉપરાંત કાશ્મીરી હંગુલ પરિયોજના, લાલ પાંડા પરિયોજના, મણીપુર થાર્મિલ પરિયોજના, ગંગા – બ્રહ્મપુત્રા નદીમાં જોવા મળતી ગંગા ડોલ્ફિન પરિયોજના પણ કાર્યરાત છે.

જવાબ : જૈવ આરક્ષણ ક્ષેત્ર્નિ રચના આંતરરાષ્ટ્રીય માપદંડો અનુસાર કરાય છે.

• જે તે ક્ષેત્ર્નિ પ્રાકૃતિક અને સંસ્કૃતિક વિવિધતાનું સંરક્ષણ કરવાનો હેતુ રહેલો છે.
• તે ક્ષેત્ર્મ થતી બધી વનસ્પતિ, જીવજંતુઓ અને જમીન ઉપરાંત ત્યાં વસતા માનવ સમુદાયોની જીવન શૈલીનું સંરક્ષણ કરાય છે.
• ત્યાં જૈવ વૈવિધ્ય બાબતે સંસોધન અને પ્રશિક્ષણ માટેની ખાસ સવલતો ઉભી કરાય છે.
• આ પ્રકારે ઘોષિત વિસ્તારોમાં તમામ પ્રકારની બહારની માનવીય ગતિવિધિ સંપૂર્ણ પણે પ્રતિબંધિત હોય છે.
• આ ક્ષેત્રનો સરેરાસ વિસ્તાર એકદરે ૫૦૦૦ ચો. કિમીથી વધારે હોય છે.
• નીલગીરી મન્નારની ખાડી, ગ્રેટ નિકોબાર, સુંદરવન, પંચમઢી વગેરે દેશના મહત્વના જૈવ આરક્ષિત ક્ષેત્રો ગણાય છે.

જવાબ : ગુજરાતમાં ઇડર,અંબાજી પંચમહાલ અને ડાંગના જંગલોમાં વાઘ જોવા મળતા હતા.

જવાબ : નિર્વનીકરણ એટકે જંગલોનું નષ્ટ થવું. માનવીના વિકાસ કરવાના પ્રયત્નોના પરિણામે આપણા જંગલો નષ્ટ થયા છે.

જવાબ : પ્રાણી જીવનના જે સજીવનો છેલ્લો અંશ પણ અસ્તિત્વમાં ન હોય તેવી પ્રાણી જાતિ ‘લુપ્ત વન્ય જીવો’ કહેવાય છે.

જવાબ : જે પ્રાણીઓના વિનાશ થવાની સંપૂર્ણ શક્યતાઓ હોય તેવા વન્ય જીવોના સંરક્ષણ અને સંવર્ધન માટે આરક્ષિત ક્ષેત્રોનિ સ્તાપના કરવામાં આવે છે, તેને અભયારણ્ય કહેવામાં આવે છે.

• વન્યજીવ અભયારણ્યની સ્થાપના કોઈ એક વિશેષ પ્રજાતિના સંરક્ષણ માટે કરાય છે.
• ચોક્કસ મર્યાદામાં માનવ પ્રવૃત્તિઓને અનુમતિ આપવામાં આવે છે.
• સત્તાધિકારી પાસેથી અનુમતિ મેળવ્યા બાદ પાલતું પશુઓને ચરાવે શકાય છે.
• પેરિયાર, ચંદ્રપ્રભા, એતુરનાગમ અભયારણ્ય જાણીતા અભયારણ્યો છે.

જવાબ :

• દેશના કુદરતી સૌંદર્યથી ભરપુર સ્થળો, વન્ય જીવો, અમુલ્ય વનસ્પતિ, તેમજ મહત્વના સ્થળોની જાળવણી માટેના સુરક્ષિત વિસ્તારો રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો કહેવાય છે.
• અભયારણ્યની તુલનામાં આ વધારે સુરક્ષિત ક્ષેત્ર છે.
• પાલતું પશુઓને ચરવાવા પર અહી સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ હોય છે.
• અભયારણ્યની જેમ તે કોઈ એક વિશેષ પ્રજાતિપર કેન્દ્રિત હોતું નથી.
• તેની સ્થાપના રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારના સંકલનથી કરાય છે.
• કાઝીરંગા, કોર્બેટ,વેળાવદર, દરિયાઈ રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન,ગીર વગેરે અગત્યના રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનો છે.

જવાબ : શિયાળા દરમિયાન ભારતમાં રાજસ્થાનમાં કેવલાદેવના રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન, ભરતપુર અને ગુજરાતના નળ સરોવર જેવા જળપ્લાવિત વિસ્તારોમાં અસંખ્ય પક્ષીઓ દુર દુરથી શિયાળો ગાળવા આવે છે.

જવાબ :

• કુદરતમાં પહેલા અનેક તત્વોનો માનવી જ્યારે પોતાના વિશિષ્ટ જ્ઞાન-કૌશલ્ય દ્વારા ઉપયોગમાં લે છે ત્યારે આ તત્વો સંસાધન કહેવાય છે.
• જેનાથી મનુષ્યની જરૂરીયાતો પૂરી થાય અને માનવી પાસે તેનો ઉપભોગ કરવાની શારીરિક કે બૌધ્ધિક ક્ષમતા હોય અને જ્યારે તેને ઉપયોગમાં લેવાય ત્યારે તે સંસાધન બની જાય છે.
• સંસાધનો આપણને વિવિધ રીતે ઉપયોગી છે.
• માનવજીવનના દરેક તબક્કે કોઈને કોઈ રીતે સંસાધનો ઉપયોગમાં આવે છે.
• માનવીની દરેક પ્રવૃત્તિથી જેવીકે, ખેતી પ્રવૃત્તિથી ઉદ્યોગ પ્રવૃત્તિ સુધીની તમામ પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે કુદરતી સંસાધનો પર અવલંબે છે.
•   સંસાધન, ખોરાક તરીકે,

• માનવીની ખોરાકની જરૂરીયાતો વિવિધ સંસાધનોમાંથી જ પૂરી થાય છે.
• કુદરતી રીતે થતાં વનસ્પતિજાન્ય ફળો
• ખેતી દ્વારા મળતા વિવિધ ખાદ્યપાકો
• પાલતુ, પ્રાણીઓ દ્વારા પ્રાપ્ત થતી દૂધ અને તેની બનાવટો
• માંસ, જળાશયોમાંથી મળતા માછલાં અને અન્ય જળચર પ્રાણીઓ, મધમાખી દ્વારા બનાવેલ મધ

• સંસાધન,કાચા માલના સ્ત્રોત તરીકે,

• જંગલોમાંથી પ્રાપ્ત થતી વિવિધ પેદાશો
• ખેતી દ્વારા ઉપલબ્ધ થતી ખાધ સામગ્રી પાલતુ પશુઓથી પ્રાપ્ત થતાં ઊન, ચામડા, માંસ, ખનીજ અયસ્ક વગેરે...

• સંસાધન-શક્તિ સંસાધનો તરીકે,

• આપણે ખનીજ તેલ જેમકે પેટ્રોલીયમ, કોલસો, કુદરતી વાયુ વગેરેનો ઉપયોગ ઈંધણ તરીકે
• ઉદ્યોગો અને ઘર વપરાશમાં બળતણ તરીકે વાપરીએ છીએ.
• સૂર્યપ્રકાશ, પવન, સમુદ્ર-મોજા તેમજ ભરતી-ઓટ અને જળધોધ દ્વારા પણ ઉર્જા પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.

જવાબ :

• ખુલ્લી જગ્યામાં પુષ્કળ વૃક્ષો વાવી જંગલનું આચ્છાદન કરવું.
• નદીઓના કોતરો,ખીણ તથા ઢોળાવો ઉપર ખૂબ જ વૃક્ષો વાવવા જોઈએ. 
• રણની નજીકનાં ક્ષેત્રોમાં વાતા પવનોને રોકવી.  
• પહાડો પર ઘણાં પશુઓ દ્વારા અતિશય ચઢાણ થાય તો પહાડોની જમીનનું સ્ટાર ઢીલું પડે છે.
• નદીઓનાં પૂરને અન્ય નદીઓમાં વાળીને કે સૂકી નદીઓ ભરી અંકુશમાં લેવા જોઈએ.
• પર્વતોના ઢોળાવો પર સીડીદાર ખેતરો બનાવી.
• ફળદ્રુપતા ગુમાવી બેઠેલી જમીનમાં પુન: સેન્દ્રિય પદાર્થોનું ઉમેરણ કરવું જોઈએ.

જવાબ :

• અનેકવિધ કણોથી બનેલું એક પાતળું પદ હોય છે.
• ઉપલા સ્તર ઉપર વનસ્પતિ ઉગે છે.
• માટીની નીચે મૂળ ખડક સ્તરો આવેલા હોય છે.
• આ ખડકોના ખવાણ અને ધોવાણથી મળતા પદાર્થોથી જમીનનું નિર્માણ થાય છે.
• જૈવિક અવશેષો, ભેજ અને હવા ભળે છે.
• જમીનની ઉપરની સપાટી ઉપર ઉગેલી વનસ્પતિનાં વૃધ્ધિ અને વિકાસ માટે જરૂરી એવાં ખનીજ દ્રવ્યો અને જૈવિક દ્રવ્યો.
• જમીનના પ્રકાર તેના રંગ, આબોહવા, માતૃખડકો, કણરચના, ફળદ્રુપતા જેવી બાબતોને ધ્યાનમાં રાખીને પાડવામાં આવે છે.

જવાબ :

• 43% ક્ષેત્રફળમાં ફેલાયેલી છે.
• પૂર્વમાં બ્રહ્મપુત્રાની ખીણથી શરૂ કરી, પશ્ચિમમાં સતલુજ નદી સુધીનું ઉત્તર ભારતનું મેદાન
• દક્ષિણ ભારતમાં નર્મદા, તાપી, મહાનદી, ગોદાવરી કૃષ્ણ અને કાવેરીના ખીણ પ્રદેશમાં
• મહાનદી, ગોદાવરી, કૃષ્ણ અને કાવેરીના મુખત્રિકોણ પ્રદેશમાં આ પ્રકારની જમીન આવેલી છે.
• નદીઓ દ્વારા પાથરેલા કાંપથી જમીનનું નિર્માણ થાય છે.
• પોટાશ, ફોસ્ફરિક એસિડ અને ચૂનાનું પ્રમાણ વધારે
• જુદા જુદા કઠોળના પાક લેવામાં આવે તો તેમાં નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ વધારી શકાય છે.
• ઘઉં, ચોખા, શેરડી, શણ, કપાસ, મકાઇ તેલીબીયાં વગેરે પાકો લેવાય છે.

જવાબ :

• 15% ક્ષેત્રફળમાં ફેલાયેલી છે.
• દખ્ખણના લાવા પથરાવવાથી થયો છે.
• મહારાષ્ટ્ર, પશ્ચિમ મધ્ય પ્રદેશ, આંધ્ર પ્રદેશ અને કર્ણાટકમાં કાળી જમીન આવેલી છે.
• ગુજરાતમાં સુરત, ભરુચ, નર્મદા, વડોદરા, તાપી અને ડાંગ જિલ્લાની જમીન આ પ્રકારની છે. 
• કાળી જમીનમાં લોહ, ચૂનો, કેલ્શિયમ, પોટાશ, એલ્યુમિનિયમ અને મેગ્નેશિયમ કાર્બોનેટનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે.
• ફળદ્રુપતા સારી હોય છે.
• જમીનની ભેજ સંગ્રહણ શક્તિ ઘણી વધારે હોય છે.
• જ્યારે ભેજ સુકાય ત્યારે તેમાં ફોટો કે તિરાડો પડી જાય છે.
• કપાસ, અળસી, સરસવ, મગફળી, તમાકુ અને અડદ જેવા કઠોળ વર્ગના પાકો લઈ શકાય છે.
• કપાસના પાકને વિશેષ અનુકૂળ હોવાથી આ જમીન ‘કપાસની જમીન’તરીકે પણ ઓળખાય છે.
• ખેતરોની ફરતે પાળા બાંધી વૃક્ષારોપન કરવું
• ખેતરોની માટી વહેતા પાણી દ્વારા બહાર ખેંચાઇ જતી અટકાવી શકાય.

જવાબ :

• ચરાણ પ્રવૃત્તિઓને નિયંત્રણમાં લેવી.
• સમોચ્ચરીત્રીય પગથિયાંની તરાહથી વાવેતર કરવું.
• પડતર જમીનમાં વૃક્ષોનું વાવેતર કરવું.
• આડબંધ બનાવવા.
• ઢાળવાલા ખેતરમાં ઊંડી ખેડ કરવી. 
• વૃક્ષારોપણ કરવું

જવાબ :

• હિમાલયની ખીણો અને ઢોળાવોનાં ક્ષેત્રોમાં
• 2700 મીટરથી 3000 મીટર સુધીની ઊંચાઈ પર આ જમીનો જોવા મળે છે. 
• અસમ, દાર્જિલિંગ, ઉત્તરાખંડ, હિમાચલ પ્રદેશ અને કશ્મીરમાં આવેલી છે.
• સ્તર પાતળું અને અપરિપક્વ
• દેવદાર, ચીડ અને પાઈનના વૃક્ષોના વિસ્તારમાં આવેલ

જવાબ :

• રાજસ્થાન, હરિયાણા અને દક્ષિણ પંજાબના કેટલાક વિસ્તારોમાં જોવા મળે છે.
• ગુજરાતમાં આ પ્રકારની જમીન કચ્છ, ઉત્તર ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રનાં કેટલાક વિસ્તારોમાં આવેલી છે.
• જમીન સૂકી અને અર્ધસૂકી આબોહવાવાળી પરિસ્થિતીમાં જોવા મળે છે.
• રેતાળ અને ઓછી ફળદ્રુપ હોય છે.
• તેમાં દ્રવ્ય ક્ષારોનું પ્રમાણ વધારે હોય છે.
• સિંચાઇની સુવિધાઓથી તેમાં બાજરી અને જુવારનો પાક લેવાય છે.

જવાબ : માલિકીની દ્રષ્ટિએ…

જવાબ :

• 19% ક્ષેત્રફળમાં લાલ જમીન ફેલાયેલી છે.
• દક્ષિણનાં દ્વિપકલ્પમાં તામિલનાડુથી માંડીને ઉત્તરમાં બુંદેલખંડ સુધી
• પૂર્વમાં રાજમહલની ટેકરીઓથી પશ્ચિમમાં કચ્છ સુધી આ જમીન વિસ્તરેલી છે.
• રાજસ્થાનના જોવા મળે છે.
• ફેરિક ઓકસાઈડના કારણે તેનો રંગ લાલ બને છે
• નીચે જતાં પીળા રંગમાં ફેરવાય છે.
• ચૂનો, કાંકરા અને કાર્બોનેટ મળી આવતા નથી.
• મેગ્નેશિયમ ફોસ્ફેટ, નાઇટ્રોજન અને પોટાશની ઉણપ જોવા મળે છે.
• બાજરી, કપાસ, ઘઉં, જુવાર, મગફળી, બટાટા વગેરે પાક લેવામાં આવે છે.

જવાબ :

• જમીન ભેજવાળા વિસ્તારમાં જૈવિક પદાર્થોના સંચયથી વિકસે છે.
• વર્ષાઋતુ દરમિયાન આ જમીન પાણીમાં ડૂબેલી હોય છે.
• પાણી ઓસરતા તેમાં ડાંગરની ખેતી કરવામાં આવે છે.
• જૈવિક પદાર્થો અને ક્ષારોની બાહુલતા તથા ફોસ્ફેટ
• પોટાશની અલ્પતા જોવા મળે છે.
• ઓડિશા, પશ્ચિમ બંગાળ, તમિલનાડુના કિનારાના ભાગો, ઉત્તર બિહારનો મધ્યભાગ અને ઉત્તર ખંડના અલમોડા જીલ્લામાં જોવા મળે છે.

જવાબ :

• ભૂમિ સંરક્ષણ એટલે જમીનનું ધોવાણ રોકીને જમીનની ગુણવત્તા જાળવવી તે.
• માટીકણોને પોતાની મૂળ જગ્યાએ જાળવી રાખીને.
• દુનિયામાં વિવિધ જગ્યાએ જે તે સ્થાન અને સમસ્યાને અનુરૂપ ઉપાયો યોજવામાં આવે છે. જો ભૂમિનું સંરક્ષણ ન થાય તો – પૂરની શક્યતાઓ છે.

જવાબ :

• લોહતત્વ, પોટાશ અને એલ્યુમિનિયમનું પ્રમાણ વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.
• ઓછી ફળદ્રુપ હોય છે. 
• ખાતરો નાંખીને કપાસ, ડાંગર, રાગી, શેરડી, ચા, કોફી, કાજુ વગેરેના પાક લેવાય છે.
• પડખાઉ જમીન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે

જવાબ :

• આ પ્રકારની જમીન હિમાલયના શંકુદ્રુમ જંગલોમાં આવેલી છે. 
• 3000 મીટર થી 3100 મીટરની ઊંચાઈ વચ્ચે તથા સહ્યાદ્રી, પૂર્વઘાટ અને મધ્ય હિમાલયના તરાઈ ક્ષેત્રોમાં. 
• વૃક્ષોના ખરેલા પાંદડાથી ભૂસપાટી ઢંકાયેલી હોય છે.
• તે પાંદડા સડવાથી સેંદ્રિય દ્રવયોનું પ્રમાણ વધવાથી જમીનનો ઉપરનો ભાગ કાળો બનેલો હોય છે.
• જે જમીન તળમાં નીચેની તરફ જતાં ભૂરા કે લાલ રંગમાં ફેરવાય છે.