GSEB Solutions for ધોરણ ૧૧ Gujarati

જવાબ :

1. વૃદ્ધિ : સજીવના એક અંગ કે તેના કોઈ ભાગ કે સ્વતંત્ર કોષના કદમાં થતા અપરિવર્તનીય વધારાને વુદ્ધિ કહે છે.
2. વિભેદન : મૂળ અને પ્રકાંડની વર્ધનશિલ પેશીના કોષોના વિભાજનથી ઉત્પન્ન થતા કોષો વિશિષ્ટ કાર્યો કરવા પરિપક્વ બને છે. કોષોની પરિપક્વતા તરફ આગળ વધવાની આ ક્રિયાને વિભેદન કહે છે.
3. વિકાસ : એક સજીવના જીવનચક્રમાં આવનારા બધાં જ પરિવર્તનોને વિકાસ કહે છે.
4. નિર્વિભેદન : જીવંત વિભેદિત કોષો કે જેઓ કેટલીક પરિસ્થિતિઓમાં વિભાજનની ક્ષમતા ગુમાવે છે તે પુન: પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આ ઘટનાને નિર્વિભેદન કહે છે.
5. પુન:વિભેદન : વિભેદિત કોષો ગુમાવેલી વિભાજન ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરી વર્ધનશીલ પેશીમાં ફેરવાઈ નવા કોષો નિર્માણ કરે છે. ઉત્પન્ન થયેલા આ કોષો વિશિષ્ટ કાર્યવિભેદન અને પરિપક્વન પામે છે. તેને પુન:વિભેદન કહે છે.
6. સીમિત વૃદ્ધિ : કોષ, પેશી કે સજીવની મર્યાદિત સમયગાળા માટે થતી વૃદ્ધિને સીમિત વૃદ્ધિ કહે છે.
7. વર્ધમાન : વિભાજન પામી નવા કોષોનું નિર્માણ કરવાની ક્ષમતા ધરાવતા કોષોના સમૂહને વર્ધમાન કહે છે.
8. વૃદ્ધિદર : પ્રતિ એકમ સમયમાં થતો વૃદ્ધિના વધારાને વૃદ્ધિદર કહે છે.
9. ચય : સજીવશરીરમાં થતી તમામ સંશ્ર્લેષણાત્મક જૈવરાસાયણિક ક્રિયાઓને સામૂહિક રીતે ચય કહેવાય.
10. અપચય : સજીવશરીરમાં થતી તમામ વિઘટનાત્મક જૈવરાસાયણિક ક્રિયાઓને સામૂહિક રીતે અપચય કહેવાય.

જવાબ : (a) GA₃ ને ડાંગરના રોપાઓ પર છંટકાવ કરવામાં આવે તો.... GA₃ વનસ્પતિમાં વ્યાપક માત્રામાં દેહધાર્મિક પ્રતિક્રિયા દર્શાવે છે. તે અક્ષની લંબાઈ વધારવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. ડાંગરમાં તે રોપાની લંબાઈ વધારે છે. (b) વિભાજન પામતા કોષો વિભેદન પામવાનું બંધ કરી નાંખે તો.... વનસ્પતિના વિવિધ કાર્યો માટે પેશીઓનું નિર્માણ ન થઈ શકે. (c) એક સડેલા ફળને કાચા ફળો સાથે ઉમેરવામાં આવે તો.... બાકીના કાચા ફળો પરિપક્વ બની પાકે તે પહેલા તેમાં સળો લાગી શકે. (d) જો તમારાથી સંવર્ધન માધ્યમમાં સાયટોકાઈનીન ઉમેરવાનું ભૂલી જવાય તો.... કોષ વિભાજનની ક્રિયા ઘીમી પડે અને કેલસનું નિર્માણ ઘટે અથવા ધીમે થાય.

જવાબ : વનસ્પતિ વૃદ્ધિ નિયામકનું નામ નીચે મુજબ આપી શકાય:- (a) કોઈ શાખામાંથી મૂળનું નિર્માણ પ્રેરવા માટે - ઑક્ઝિન (b) ફળને ઝડપી પકવવા માટે - ઈથિલિન (c) પર્ણોની જીર્ણતાને રોકવા માટે - સાયટોકાઈનીન (d) કક્ષીય કલિકાઓમાં વૃદ્ધિ પ્રેરવા માટે - જીબરેલિન (e) એક રોઝેટ (ગુલાબવત્‌ પર્ણો ધરાવતી) વનસ્પતિમાં ‘બોલ્ટ’ માટે - જીબરેલિન (f) પર્ણોમાં વાયુરંધ્રને તરત જ બંધ કરવા માટેલિન - ઍબ્સિસિક ઍસિડ

જવાબ : સપુષ્પી વનસ્પતિઓમાં વિવિધ પરિમાણથી વૃદ્ધિને વર્ણવી શકાય છે. જો કે વૃદ્ધિનું સીધું માપન મુશ્કેલ છે. સામાન્ય રીતે જથ્થામાં થતા વધારા કે ઘટાડા આધારે મપાય છે. જેથી વૃદ્ધિને વિવિધ માપદંડો દ્વારા માપી શકાય છે. કેટલાક માપદંડો જેવા કે સામાન્ય વજનમાં થતો વધારો, શુષ્ક વજન, ક્ષેત્રફળ, કદ અને કોષોની સંખ્યા વગેરે. મકાઈના મૂળાગ્રની વર્ધમાન પેશીમાંનો એક કોષ પ્રત્યેક કલાકે 17,500 કે તેના કરતાં વધારે નવા કોષો ઉમેરાય છે. તે કોષોની સંખ્યામાં થતી વૃદ્ધિને રજૂ કરે છે. જ્યારે તડબૂચમાં કોષો પોતાના કદમાં 3,50,000 ગણો વધારો કરી શકે છે. તે કોષોના કદમાં વૃદ્ધિ વ્યક્ત કરે છે. જ્યારે પરાગનલિકાની વૃદ્ધિને તેની લંબાઈને અનુલક્ષીને માપી શકાય છે.પૃષ્ઠવક્ષીય પર્ણોમાં તેની સપાટીના ક્ષેત્રફળમાં થતો વધારો પણ વૃદ્ધિ દર્શાવે છે.

જવાબ : ઉચ્ચ કક્ષાની વનસ્પતિ દેહમાં કેટલાક વિશિષ્ટ સ્થાનો પર વર્ધનશીલ પેશીઓ આવેલી છે. આ વર્ધનશીલ પેશીના કોષો વિભાજન તેમજ સ્વયંજનન પામવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. આ કોષો વિભેદન પામી નવી પેશીઓ તેમજ અંગોમાં ફેરવાય છે. આમ વર્ધમાન પેશીના કોષો ઝડપથી વિભાજનની ક્ષમતા ગુમાવી દે છે અને વનસ્પતિદેહની રચના કરે છે. આમ વર્ધનશીલ પેશીના કારણે વનસ્પતિઓમાં વૃદ્ધિ સતત હોય છે.

જવાબ : સામાન્ય રીતે લઘુ દિવસીય વનસ્પતિઓમાં પુષ્પસર્જન માટે પ્રકાશ અવધિના નિયત સમયગાળા કરતાં ઓછા પ્રકાશની જરૂર પડે છે. જ્યારે દીર્ઘ દિવસીય વનસ્પતિઓ પુષ્પસર્જન માટે પ્રકાશ અવધિના નિયત સમયગાળા કરતાં વધારે પ્રકાશની જરૂર પડે છે. બંનેમાં પુષ્પો એકસાથે વિકાસ પામતા નથી.

જવાબ : ઍબ્સિસિક ઍસિડ અધિસ્તરમાં આવેલા વાયુરંધ્રોને બંધ કરવા પ્રેરિત કરે છે. અને વનસ્પતિઓને વિવિધ પ્રકારના તણાવ માટેની સહનશીલતામાં વધારો કરવાની ક્ષમતા બક્ષે છે. તેના લીધે તેને તણાવયુક્ત અંતઃસ્રાવ કહે છે.

જવાબ : ના. કારણ કે પ્રકાશ-અવધિના ચક્રની પ્રતિક્રિયા માટે અનુભૂતિ પર્ણો કરે છે. પર્ણરહિત વનસ્પતિમાં તે શક્ય નથી.

જવાબ : સાચું

જવાબ : સાચું

જવાબ : સાચું

જવાબ : સાચું

જવાબ : ખોટૂં

જવાબ : સાચું

જવાબ : ખોટૂં

જવાબ : સાચું

જવાબ : સાચું

જવાબ : સાચું

જવાબ : ખોટૂં

જવાબ : સાચું

જવાબ : સાચું

જવાબ : ખોટૂં

જવાબ : સાચું

જવાબ : સાચું

જવાબ : (1) આંકડાકીય વૃદ્ધિ : આંકડાકીય વૃદ્ધિમાં સમવિભાજન (સમસૂત્રીભાજન)થી ઉત્પન્ન થતા બે બાળકોષ પૈકી એક બાળકોષ વિભાજન પામે છે. જ્યારે બીજો કોષવિભેદન અને પરિપક્વન પામે છે. આ સ્થિતિ સતત આગળ ચાલુ રહે છે.

નિરપેક્ષ અને સાપેક્ષ વૃદ્ધિ દરનું સાંકેતિક નિરૂપણ. બંને પર્ણો A અને B આપેલા સમયમાં પોતાના ક્ષેત્રફળમાં  5 cm² જેટલો વધારો કરતા A¹ અને B¹ પર્ણો ઉત્પન્ન કરે છે.

જવાબ : પ્રકાશ અવધિકાળ : કેટલીક વનસ્પતિઓમાં પુષ્પસર્જનને પ્રેરિત કરવા કે પુષ્પસર્જન વધારવા માટે પ્રકાશનો નિશ્ચિત સમયગાળો આવશ્યક હોય છે. તે પ્રકાશની નિયત સમયગાળાના માપનની ક્ષમતા ધરાવતી વનસ્પતિઓમાં પણ જોઈ શકાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, કેટલીક વનસ્પતિઓને પુષ્પ સર્જન માટે સંક્રાંતિ અવધિથી વધારે કે નિયત પ્રકાશ અવધિથી વધારે પ્રકાશની જરૂર હોય છે. આ પ્રકારની વનસ્પતિઓના સમૂહને દીર્ઘ દિવસીય વનસ્પતિઓ કહે છે

જ્યારે બીજી કેટલીક વનસ્પતિઓમાં પુષ્પ સર્જન માટે પ્રકાશની અવધિ નિયત અવધિ કરતાં ઓછા પ્રકાશની જરૂર હોય છે. તેથી આ પ્રકારની વનસ્પતિઓને લઘુ દિવસીય વનસ્પતિઓ કહે છે. જેથી બંને પ્રકારની વનસ્પતિઓમાં પુષ્પસર્જનની શરૂઆત થઈ શકે છે.

જુદી જુદી વનસ્પતિઓ માટે પ્રકાશ અવધિનો સમયગાળો જુદો જુદો હોય છે. એવી ઘણી બધી વનસ્પતિઓ છે કે જેઓને પ્રકાશ અવધિ તેમજ પુષ્પસર્જનની પ્રતિક્રિયા પ્રેરવા સાથે કોઈ સંબંધ હોતો નથી.એવી વનસ્પતિઓને તટસ્થ દિવસીય વનસ્પતિઓ કહે છે.

વનસ્પતિમાં માત્ર પ્રકાશની અવધિ જ નહી પરંતુ અંધકારની અવધિનું પણ સમાન મહત્ત્વ છે. આમ, કેટલીક વનસ્પતિઓમાં પુષ્પસર્જન માત્ર પ્રકાશ અને અંધકાર અવધિ પર આધારિત હોતા નથી પરંતુ તેઓની સાપેક્ષ અવધિ પર પણ નિર્ભર હોય છે.વનસ્પતિઓની આવી પ્રતિક્રિયાનો સમય દિવસ / રાતના સ્વરૂપે હોય છે. આ ઘટનાને પ્રકાશ અવધિકાળ કહે છે.

તે પણ એક વધારે રસપ્રદ બાબત છે કે પ્રરોહની અગ્રકલિકા, પુષ્પસર્જન પહેલા પુષ્પસર્જનઅગ્ર કલિકામાં ફેરવાય છે, પરંતુ તે (પ્રરોહની અગ્રસ્થ કલિકા) પોતે પ્રકાશ અવધિને અનુભવતી નથી. પ્રકાશ કે અંધકાર અવધિની અનુભૂતિ પર્ણો કરે છે.

અધિતર્ક એ છે કે અંતઃસ્રાવ (ફ્લોરિજન) પુષ્પસર્જન માટે જવાબદાર છે. અંતઃસ્રાવ (ફલોરિજન) પુષ્પસર્જન પ્રેરવા માટે પણોમાંથી પ્રરોહની કલિકાઓ તરફ સ્થળાંતરિત થાય છે. એવું ત્યારે જ બને છે જ્યારે વનસ્પંતિઓને આવશ્યક પ્રેરિત પ્રકાશ અવધિકાળ પ્રાપ્ત હોય.

વાસંતીકરણ : કેટલીક વનસ્પતિઓમાં પુષ્પસર્જન માત્રાત્મક કે ગુણાત્મક રીતે ઓછું તાપમાન આપવાથી થાય છે. આ ઘટનાને વાસંતીકરણ કહે છે. તે મૂલ્યવાન પ્રજનનીય વિકાસની પ્રક્રિયાને વિલંબિત કરે છે અને આમ વનસ્પતિને તેની પરિવક્વતા પ્રાપ્ત કરવા માટેનો પૂરતો સમય પૂરો પાડે છે.

વાસંતીકરણ નીચા તાપમાને પુષ્પસર્જનને પ્રેરિત કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે કેટલીક મહત્ત્વની ખાધ વનસ્પતિઓ - ઘઉં, જવ, રાઈની બે પ્રકારની જાતો ધરાવે છે. શિયાળાની અને વસંતની. સામાન્ય રીતે વસંતઋતુમાં બીજનું વાવેતર થાય છે, જે ઋતુની સમાપ્તિ કે અંતમાં વૃદ્ધિ (પુષ્પ અને ફળનું સર્જન) પામે છે.

શિયાળામાં ઉગતી વનસ્પતિ જાતિઓ વસંત ઋતુમાં વાવવામાં આવે તો ન તો પુષ્પસર્જન થાય કે ન તો ફળસર્જન થાય. જેથી તેને શરદ ઋતુમાં વાવવામાં આવે છે. તે અંકુરિત થાય છેઅને નવી કૂંપળોના રૂપે શિયાળો પસાર કરે છે. પછી વસંત ત્રક્તુમાં પુષ્પસર્જન અને ફળસ્જન દર્શાવે છે અને મધ્ય ગ્રીષ્મ ઋતુ દરમિયાન તેમની કાપણી (લણણી) કરી લેવામાં આવે છે.

વાસંતીકરણના કેટલાક ઉદાહરણ દ્વિવર્ષાયુ વનસ્પતિઓમાં પણ જોવા મળે છે. દ્વિવર્ષાયુ વનસ્પતિઓ એકસ્ત્રીકેસરી વનસ્પતિઓ હોય છે. જે સામાન્ય રીતે પુષ્પો ધરાવે છે અને બીજી ઋતુમાં પુષ્પસર્જન આપે છે

તેમજ નાશ પામે છે. શક્કરિયાં, કોબીજ, ગાજર કેટલીક દ્વિવર્ષાયુ વનસ્પતિઓ છે. દ્વિવર્ષાયું વનસ્પતિઓને નીચું તાપમાન આપવાથી, તેઓમાં પ્રકાશ અવધિકાળને કારણે પુષ્પસર્જનની પ્રતિક્રિયા વધી જાય છે.

જવાબ : પ્રાકૃતિક વનસ્પતિ વૃદ્ધિ નિયામકોના પાંચ મુખ્ય સમૂહો નીચે પ્રમાણે છે.

1. ઑક્ઝિનનુ સંશોધન : ચાર્લ્સ ડાર્વિન અને તેમના પુત્ર ફાન્સીસ ડાર્વિન વૈજ્ઞાનિકોએ નિરિક્ષણ કર્યુ કે કૅનેરી ઘાસ (Canary Grass)ના ભ્રૂણાગ્રચોલ (Colioptile) પ્રકાશના સ્ત્રોત તરફ વિકાસની એકધારી પ્રતિક્રિયા દર્શાવે છે. આમ, ભ્રૂણાગ્રચોલ પ્રકાશાવર્તન દર્શાવે છે.

ભ્રૂણાગ્રચોલનો અગ્રસ્થ ભાગ કે જે ઑક્ઝિનનો સ્ત્રોત છે તેનું નિદર્શન દર્શાવતો ઉપયોગી પ્રયોગ. તીર - પ્રકાશની દિશાનું નિર્દેશન કરે છે.

શ્રેણીબદ્ધ પ્રયોગોને આધારે નિર્ણય કરવામાં આવ્યો કે, ભ્રૂણાગ્રચોલની ટોચ વાહક પ્રેરણનું સ્થાન છે તે ભ્રૂણાગ્રચોલનો સંપૂર્ણ વળાંક માટેનું કારણ છે. એફ. ડબલ્યુ. વૅન્ટે જવના બીજાંકુરણના ભ્રૂણાગ્રચોલના અગ્રસ્થ ભાગમાંથી ઑક્ઝિનનું અલગીકરણ કર્યુ.

2. જીબરેલિનનું સંશોધન : જીબરેલા ફુજીકુરોઈ (Gibberella fugikuroi) રોગકારક ફૂગ દ્વારા ડાંગરના છોડને બકાને (Bakane - મૂર્ખ છોડ) રોગ લાગુ પડે છે.

ઈ. કરોસોવા વૈજ્ઞાનિકે જીબરેલા ફુજીકુરોઈ રોગકારક ફૂગ ધરાવતું અન્ય જંતુમુક્ત ગાળણની સારવાર ડાંગરના તંદુરસ્ત છોડને આપી અને આ છોડમાં રોગનાં લક્ષણો જોયા. ત્યારબાદ, રોગકારક ફૂગના નામ પરથી સક્રિય પદાર્થની ઓળખ જીબરેલિન (જીબરેલિક ઍસિડ) તરીકે થઈ.

3. સાઈટોકાઈનિનનું સંશોધન : એફ. સ્કૂગ અને તેમના સાથીદારોએ નિરીક્ષણ કર્યુ કે, તમાકુના પ્રકાંડના આંતરગાંઠના ભાગને ઑક્ઝિન ઉપરાંત વાહક પેશીઓનાં નિતારણ (સત્વ – extract), યિસ્ટ નિતારણ (સત્વ), નારિયેળનું દૂધ કે DNA પૂરક સ્વરૂપે આપવામાં આવે ત્યારે તેમાં અવિભેદિત કોષસમૂહ (કેલસ – Callus) મેળવી શકાય છે.

સ્કૂગ અને મિલરે સાઈટોકાઈનેસીસ (કોષવિભાજન) પ્રેરક સક્રિય પદાર્થની ઓળખ, તેનું સ્ફટિકીકરણ કરી તેનું નામ કાઈનેટિન આપ્યું.

4. ઍબ્સિસક એસિડનું સંશોધન : 1960ના મધ્યમાં ત્રણ અલગ - અલગ સંશોધકોએ વિવિધ પ્રકારના ત્રણ અવરોધકોનું શુદ્ધિકરણ તેમજ રાસાયણિક લાક્ષણિકરણ નોંધ્યું. તેઓના અવરોધક-B, એબ્સિસિન – II તેમજ ડોર્મિન નામ હતા. ત્યારબાદ આ ત્રણેય પદાર્થો રાસાયણિક રીતે એકસરખા સાબિત થયા અને તેમનું નામકરણ ઍબ્સિસક એસિડના રૂપમાં કરવામાં આવ્યું.

5. ઈથિલીનનું સંશોધન : કઝિન્સે નોંધ્યું કે પાકેલા સંતરામાંથી મુક્ત થતો બાષ્પશીલ (Volatile) પદાર્થ તેની નજીકમાં રાખેલા અપરિપક્વ કે કાચા કેળાંને ઝડપથી પકવી નાંખે છે.ત્યારબાદ આ બાષ્પશીલ પદાર્થને ઈથિલિન તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો હતો. જે એક વાયુમય PGR છે

ઑક્ઝિનની દેહધાર્મિક કાર્યો અને કૃષિ કે ઉદ્યાન વિદ્યાકીય ક્ષેત્રે ઉપયોગિતા : પ્રકાંડની કલમમાં મૂળનિર્માણમાં મદદરૂપ છે. તે વાનસ્પતિક પ્રજનનમાં વ્યાપક રીતે ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. તે અપરિપક્વ પર્ણ અને ફળને ખરી પડતા અટકાવે છે, પરંતુ જીર્ણ અને પરિપક્વ પર્ણ અને ફળપતનને પ્રેરે છે. અફલિત ફળ વિકાસને પ્રેરે છે. દા.ત. ટામેટામાં. જલવાહકના વિભેદનનું નિયંત્રણ કરવામાં અને કોષવિભાજનમા મદદરૂપ છે.